sztuka aktorska
sztuka polegająca na tworzeniu postaci scenicznej w oparciu o gotowy tekst (z wyjątkiem np. commedia dell’arte), przy wykorzystaniu różnorodnych środków artyst. wyrazu; zawód aktora powstał w staroż. Grecji, w VI w. p.n.e., kiedy to z chóru wyodrębniono postać, wygłaszającą samodzielny tekst; za pierwszego aktora uważa się Tespisa; początkowo a. cieszyło się uznaniem, jednak już w staroż. Rzymie uległo degradacji (aktorami byli gł. niewolnicy); w średniowieczu jedynymi przedstawicielami s.a. byli wędrowni wesołkowie; z końcem XIV w. pojawiły się we Francji pierwsze zawodowe zespoły aktorskie; rozwój w XVI w. commedia dell’arte przyniósł wzrost liczby aktorów, a także utworzenie pierwszych stałych teatrów publicznych (np. Hotel de Bourgogne we Francji, The Globe w Anglii); w tym czasie pojawiły się też na scenie w charakterze aktorek kobiety; w okresie klasycyzmu a. zostało skodyfikowane (zasady retoryki), z końcem XVIII w. przeważyło jednak dążenie do naturalności gry aktorskiej (reforma F.J. Talmy), by w XIX w. rozwinąć się w kierunku realizmu scenicznego. Niezależnie od a. w teatrze eur. rozwijała się sztuka aktorska w Chinach i Japonii; w Chinach od XII w. p.n.e. w widowiskach muzyczno-tanecznych o charakterze religijnym i ceremonialno-dworskim ukształtowały się 3 typy aktorów: chang czyli konwencjonalnych wykonawców tekstów, pieśni i tańców, pai - wyróżniających się siłą i zręcznością (z czasem ich rozwój poszedł w kierunku doskonalenia umiejętności żonglerskich oraz sztuki walki) oraz yon - aktorów zdolnych do improwizacji, o funkcjach podobnych eur. trefnisiom na dworach; pochodzące z X w. n.e. zapisy o chin. teatrze cieni i teatrze lalek rolę a. minimalizują, sztuka ta w całym teatrze chin. zostaje w znacznym stopniu skonwencjonalizowana (np. kolory strojów określają charakter postaci), rola tekstu zostaje mocno zredukowana, od XVI w. w operze pekińskiej role kobiece grają mężczyźni. Aktorstwo w teatrze jap. od jego znanych początków (XIII w.) pozostaje elementem drugoplanowym tak w arystokratycznym teatrze nō, jak w ludowej farsie kyōgen (aktorzy występują w w maskach i perukach, z symbolicznymi rekwizytami); w XVII-wiecznym teatrze kabuki rola a. rośnie, jakkolwiek charakterystyczne stają się sceny zbiorowe; szansa na kreację indywidualną pojawia się dopiero w teatrze lalek (jōruri), ale ograniczona wyłącznie do roli narratora-kantora; podobnie jak chiński, teatr jap. Rzadko wychodzi poza konwencje tradycyjne, stąd i sztuka aktorska ma odmienny od eur. charakter. Natomiast w sztuce aktorskiej teatru eur.; z czasem powstały nowe konwencje, zmierzające stopniowo do oparcia a. na psychologicznej i socjologicznej analizie roli (K.S. Stanisławski); pocz. w. XX przyniósł nowe tendencje, przeciwstawiające się dotychczasowej technice "przeżywania" (teorie G. Craiga, W.E. Meyerholda, B. Brechta, praktyka teatru awangardowego); druga poł. XX wieku charakteryzuje się współistnieniem różnych tradycji, a. sięga zarówno do tradycji Stanisławskiego, wspartej osiągnięciami psychoanalizy (Actor’s Studio L. Strasberga), odwołuje się do podświadomości i archetypów (teoria A. Artauda oraz częściowo P. Brooka); duży wpływ na kierunki rozwoju a. wywarły eksperymentalne teatry-laboratoria, wspólnoty teatralne (m.in. Living Theatre oraz polskie Teatr Laboratorium J. Grotowskiego, Cricot 2 T. Kantora) oraz teatry studenckie; do szczególnej rangi urasta w XX w. aktorstwo filmowe, którego przedstawiciele kreowani są przez mass media do roli idoli; gł. nośnikiem popularności staje się telewizja. W Polsce pierwszymi aktorami byli zapewne amatorzy, biorący udział w rel. widowiskach lub wędrowni wesołkowie; 1522 żacy krakowscy, pierwsi znani z nazwisk aktorzy, odegrali Judicium Paridis J. Lochera; w XVI i XVII w. aktorzy w Polsce to przeważnie obcokrajowcy, jeśli nie liczyć rodzimych wykonawców komedii rybałtowskich, wędrujących po kraju; pierwsi zawodowi aktorzy polscy w teatrach dworskich pojawiają się dopiero w XVIII w.; momentem przełomowym było powstanie 1765 pierwszego stałego zespołu zawodowego, związanego z Teatrem Nar., otwartym z inicjatywy króla Stanisława Augusta w Warszawie; wiek XIX w Polsce, podobnie jak na zachodzie Europy, jest okresem teatromanii przy jednoczesnym traktowaniu zawodu aktorskiego jako niezbyt poważnego; na pocz. w. XX powstają pierwsze organizacje zawodowe aktorów, 1919 ZASP (przekształcony 1950 w SPATiF, od 1981 powrót do nazwy pierwotnej).
- SZTUCZNOŚĆ, SYNONIM: nienaturalność,...
- NIESZCZEROŚĆ, SYNONIM: gra, fałsz,...
- Teatr Ateneum im. Stefana Jaracza wWarszawie, istnieje od 1928 r.,...