Ecuador, Republika Ekwadoru
Państwo w płn.-zach. części Ameryki Płd., nad O. Spokojnym; graniczy z Kolumbią i Peru; pow. 283 562 km2 (z wyspami Galápagos o pow. 7844 km2, położonymi ok. 800 km na zach. od wybrzeży kraju); 13,3 mln mieszk. (2007); stolica Quito 1,5 mln mieszk.; gł. miasta: Guayaquil, Cuenca, Machala, Portoviejo, Esmeraldas, Manta, Ambato; j. urzędowy hiszpański, w użyciu także keczua, chibcha, i in. narzecza; jednostka monetarna: 1 sucre = 100 centavos; PKB na 1 mieszkańca 7200 dol. (2007).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie powierzchni złożone z trzech stref: nizinnej nadbrzeżnej (zw. Costa); górskiej, środkowej (zw. Sierra) – obejmującej Andy Ekwadorskie, złożone z 2 łańcuchów górskich, Kordyliery Zach. i Kordyliery Środk., rozdzielonych Wielką Centralną Doliną; oraz wschodniej o charakterze wyżynnym (zw. Oriente), przechodzącej w Niz. Amazonki; w Andach liczne szczyty wulkaniczne, m.in. Chimborazo 6272 m, Cotopaxi (najaktywniejszy wulkan świata) 5896 m, Cayambe 5843 m; linia brzegowa słabo rozwinięta; naprzeciw jedynej większej zatoki Guayaquil leży w. Puná (920 km2).
Klimat równikowy, w Andach górski, strefowy, w płd. części wybrzeża suchy, pozostający pod wpływem zimnego Prądu Peruwiańskiego; roczna suma opadów od 200 mm w płd. części wybrzeża i 400 mm w kotlinach śródgórskich, do 3000 mm w płn. części wybrzeża i na stokach wsch. Kordyliery Środk.; średnia temp. ustabilizowana przez cały rok: w Quito ok. 15C, w Guayaquil 24–27C. Sieć rzeczna gęsta, najw. to uchodzące do O. Spokojnego rz. Esmeraldas, Guayas oraz Putumayo (graniczna z Kolumbią), Napo, Pastaza, Morona należące do dorzecza Amazonki; brak większych jezior; w widłach rz. Guayas i Daule bagna. Roślinność urozmaicona; ponad 50% powierzchni E. pokrywają lasy, w górach liściaste, w dorzeczu Amazonki wilgotna dżungla równikowa (mahoniowiec, palisander, balsa, kauczukowiec), w części płd. wybrzeża sawanny, w płn. lasy równikowe; w kotlinach śródgórskich krzewiasta formacja parámo; kilka parków nar., m.in. Cotopaxi, Sangay w Andach, Machalilla na wybrzeżu, Yasuni nad Napo; w. Galápagos wpisane na Listę UNESCO.
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 65% Metysi, 25% Indianie Keczua, 7% ludności białej (głównie Hiszpanie), 3% Murzynów i Mulatów; wyznania: 94% katolików, nadto mniejszość protestancka, bahaiści, religie pierwotne Indian; w miastach zamieszkuje 55% ludności; gęstość zaludnienia 44 osoby/km2; przyrost naturalny 25,5‰; przeciętna dł. życia: mężczyźni 64, kobiety 69 lat (1994).
USTRÓJ. Republika prezydencka na podstawie konstytucji z 1979, modyfikowanej 1998; parlament jednoizbowy (Narodowa Izba Reprezentantów Kongresu Narodowego), 121 deputowanych, kadencja 4-letnia; głowa państwa powoływana w wyborach bezpośrednich na 4 lata i 5 miesięcy, z możliwością jednorazowej reelekcji; powszechny obowiązek wyborczy od 18 lat; rząd powołuje prezydent; kraj dzieli się na 20 prowincji.
GOSPODARKA. Kraj średnio rozwinięty, gospodarka oparta na rolnictwie i wydobyciu ropy naft. (drugie na kontynencie zasoby; z eksportu ropy pochodzi 42% wpływów dewizowych) oraz gazu ziemnego; nadto wydobywa się niewielkie ilości złota, srebra, rud miedzi, ołowiu i cynku; E. jest wielkim producentem bananów (IV miejsce w świecie; 21% wartości eksportu E.); nadto uprawa kawy i kakao, trzciny cukrowej, drzew cytrusowych, kwiatów, pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, ryżu, manioku, soi, bawełny; areał ziem uprawnych powiększony w poł. lat 50. (wykarczowanie lasów); hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, , kóz; eksploatacja lasów (drzewo balsa, chinowe, kauczukowe i in.); znaczącą pozycję w gospodarce kraju zajmuje rybołówstwo, zwł. połów krewetek i tuńczyków; przemysł słabo rozwinięty, gł. włókienniczy, cementowy i spożywczy, w rozbudowie chem. (rafinerie, produkcja opon, nawozów sztucznych); rzemiosło (makaty, kilimy, poncza) w rękach Indian; rosnąca rola turystyki mimo skromnej bazy hotelowej (gł. na w. Galápagos i do wiosek indiańskich); rzadka sieć komunikacyjna, z wyjątkiem wybrzeża (przez E. przechodzi Droga Panamerykańska); linię kolejową Quito-Quayaquil budował m.in. E. Malinowski; wzdłuż wybrzeża żegluga kabotażowa; międzynar. port lotniczy w Quito, lotniska w większości miast; gł. porty mor.: Quayaquil, Manta, Puerto Balao, Machala.
HISTORIA. Teren obecnego E. zamieszkany pierwotnie przez plemiona indiańskie został w XV w. podbity przez Inków; 1526 odkryty przez F. Pizarra i D. de Almagra, 1532-34 podbity przez S. de Belalcázara (podwładny F. Pizarra), podporządkowany Hiszpanii w ramach wicekrólestwa Peru (od 1563 jako audiencja Quito), od 1739 włączony do wicekrólestwa Nowej Grenady; 1638–1773 w części wsch. istniało posiadające sporą autonomię państwo Maynas zarządzane przez misjonarzyjezuitów; w XVII i XVIII w. niewolniczy przymus pracy na roli i w kopalniach powodował liczne powstania Indian; od poł. XVIII w. dążenia niepodległościowe Kreoli; 1809 proklamowano niepodległość, której nie udało się utrzymać, od 1819 dalsze walki pod dowództwem gen. Antonio José de Sucre, zakończone 1822 zwycięstwem pod Pichincha (przy wsparciu oddziałów Bolivara), przystąpienie do federacyjnej republiki Wielka Kolumbia; 1830 wystąpienie z federacji i utworzenie samodzielnego państwa, pierwszym prezydentem gen. Juan José Flores; przez cały wiek XIX na historię E. rzutowała rywalizacja regionu Costy (z ośr. w Quayaquil) z regionem Sierry (ze stol. w Quito), a także spory z Kolumbią i Peru o odkryte (nieznane wcześniej) tereny Amazonii.
Od 1852 rządy liberałów, zniesienie niewolnictwa i wygnanie jezuitów, wprowadzenie bezpłatnego szkolnictwa; 1861 dojście do władzy konserwatystów, ustanowienie (1869) konstytucji przyznającej prawa polityczne wyłącznie katolikom; 1895–96 wojna domowa, zwycięstwo liberałów, stopniowe pozbawianie Kościoła przywilejów; w końcu lat 20. XX w. znaczące pogorszenie sytuacji ekonomicznej wywołane Wielkim Kryzysem, liczne wojskowe zamachy stanu; 1942 wojna z Peru o Amazonię, gdzie odkryto bogate zasoby ropy naftowej, utrata 40% jej powierzchni (odtąd stały przedmiot sporów, ostatni konflikt 1995); podczas II woj. świat. E. opowiedział się po stronie aliantów (od 1942), wyrażając zgodę na założenie baz wojsk. USA na w. Galápagos; od 1945 czł. ONZ; po wojnie rządy junt wojskowych, częściowa reforma rolna i nacjonalizacja przem. naft.; 1973 po odkryciu dalszych bogatych złóż ropy przystąpienie do OPEC;
Od 1978 rządy cywilne, na przemian centroprawicowe i centrolewicowe; w latach 90. ponowne nasilenie się sporów między wybrzeżem a Sierrą oraz żądań Indian zwrotu ziemi nadanej reformami 1964 i 1973, odebranej 1994 (marsze na stolicę, blokady dróg); wg raportów amer. nasilający się przemyt narkotyków; 1998 nowelizacja konstytucji, poprzedzona referendum (w kwestii możliwości reelekcji głowy państwa i prawa dwukrotnego wyboru deputowanych do parlamentu); 2000 kryzys gosp., 60% inflacja, okupacja parlamentu przez 10 tys. Indian, wojskowy zamach stanu płk. Lucio Gutierreza (nieudany). 2001 zastąpienie nar. waluty sucre - dolarem (z czego wynikła drastyczna podwyżka cen) pogłębiło napięcia; prez. G. Noboi wprowadził stan wyjątkowy w całym kraju;
XI 2002 zwycięstwo w wyborach prezydenckich L. Gutierreza; sytuacja polit. i gosp. trudna, mimo że E. jest drugim w Ameryce Płd. eksporterem ropy, pierwszym bananów, a wzrost gosp. wyniósł 6% (2004); 80% mieszk. żyje w biedzie wskutek korupcji, inflacja jest nadal wysoka (25%); w ślad za tym rosnący zamęt polityczny; IV 2005 parlament odsunął od władzy prezydenta Gutierreza, urząd ten objął były wiceprezydent Alfredo Palacio;
III 2006 protesty ludności indiańskiej wobec planowanej umowy o wolnym handlu z USA; XI 2006 drugą turę wyborów prezydenckich wygrywa lewicowy kandydat Rafael Correa, zapowiada on „rewolucję” konstytucyjną, etyczną (walka z korupcją), ekonomiczną (renegocjacja umów na dostawy ropy naftowej, ograniczenie spłat zagranicznego zadłużenia E.), reformę służby zdrowia i szkolnictwa, a także nacisk na integrację Ameryki Łacińskiej, przy podkreśleniu suwerenności i godności państw regionu; III-VI 2008 kryzys dyplomatyczny w stosunkach z Kolumbią wywołany kolumbijskim atakiem na oddziały FARC korzystające z baz na terytorium Ekwadoru;
IX 2008 prezydent Correa wygrywa ogólnonarodowe referendum konstytucyjne, zwiększające zakres jego uprawnień, w tym umożliwiające reelekcję. II 2009 napięcia w stosunkach Ekwadoru ze Stanami Zjednoczonymi. Prezydent Correa wydalił dwóch dyplomatów i oskarżył administrację amerykańską o mieszanie się w sprawy wewnętrzne kraju i wpływanie na decyzję o mianowaniu nowego szefa antynarkotykowej jednostki policji.
PIZARRO, QUITO, AMERYKA ŁACIŃSKA, LA CONDAMINE, PORTOVIEJO, GUAYAQUIL, GUTIÉRREZ, MACHALA, ECUADOR, OLMEDO- Ekwador, (Republika Ekwadoru)
- REPUBLIKA EKWADORU,
- HISZPAŃSKI JĘZYK, język neołaciński,...