obejmuje okres 1772-1918 i dotyczy gł. emigracji polit.; rozpoczęła się 1772 po upadku konfederacji barskiej i I rozbiorze Polski (gł. kierunki: Turcja, Szwajcaria, Francja). 1792 po wojnie z Rosją objęła działaczy Sejmu Czteroletniego i wyższych oficerów (gł. do Saksonii), odegrała poważną rolę w przygotowaniu powstania kościuszkowskiego (I. Potocki, H. Kołłątaj, T. Kościuszko). Po klęsce powstania i III rozbiorze gł. ośrodkiem emigracji pol. stał się Paryż, gdzie działały: umiarkowana i konserwatywna Agencja (F. Barss, J. Wybicki) oraz radykalna Deputacja Polska (F. K. Dmochowski, J. Dembowski i ksiądz J. Mejer). W porozumieniu z Agencją gen. J.H. Dąbrowski 1796 rozpoczął organizację Legionów Polskich we Włoszech - 1797-1803 znalazło się w nich ok. 800 oficerów i ponad 20 tys. żołnierzy; część z nich wróciła do kraju po rozwiązaniu Legionów, większość - dopiero po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Emigracja po upadku powstania listopadowego ze względu na liczebność (ok. 9 tys. osób), a przede wszystkim znaczenie polit., kult. i społ., określona została Wielką Emigracją; składała się gł. z oficerów i działaczy polit. Najw. ośrodkiem pozostała Francja, gdzie prężnie działały takie ugrupowania, jak koserwatywny Hotel Lambert pod przywództwem księcia Adama J. Czartoryskiego i radykalny Komitet Narodowy Polski (J. Lelewel), z którego 1832 wyłoniło się Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Odłam demokratyczno-republikański, powiązany z karbonaryzmem, utworzył 1835 Młodą Polskę. Mniejsze grupy działały też w Anglii (Gromady Ludu Polskiego), Belgii i Szwajcarii. Wielka Emigracja utrzymywała kontakty z konspiracją w kraju, przygotowując wystąpienia powstańcze (1846 i 1848), miała też znaczący udział w walkach w Europie w okresie Wiosny Ludów (1848-49). Po upadku powstania styczniowego emigrację zasiliło ok. 7 tys. uchodźców (tzw. młoda emigracja), udających się gł. do Francji, ale też do Turcji (gdzie przebywali uczestnicy powstania węgierskiego 1849) i USA. Utrzymujące się wśród nich podziały polit. ("biali" i "czerwoni") nie pozwoliły na powołanie jednolitego przedstawicielstwa emigracji. Prawica skupiona w Organizacji Ogółu (K. Żuliński, B. Świętorzecki) współdziałała z Hotelem Lambert, odrębne ugrupownie utworzył gen. L. Mierosławski, a lewica (J. Dąbrowski, S. Jarmund, W. Wróblewski, Z. Miłkowski, J. Tokarzewicz) połączyła się w Zjednoczenie Emigracji Polskiej. Ochotnicy pod dowództwem gen. J. Hauke-Bosaka wspierali Francję w wojnie z Prusami (1870-71), generałowie J. Dąbrowski i W. Wróblewski odegrali ważną rolę w Komunie Paryskiej. Od 1865 działała sekcja polska I Międzynarodówki (K. Bobczyński, A. Żabicki). W opozycji do rozwijającego się ruchu socjalistycznego na emigracji powstała 1887 w Szwajcarii Liga Polska, przekształcona 1893 w Ligę Narodową (R. Dmowski, Z. Balicki), która utworzyła Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (tzw. endecję). Na przełomie XIX i XX w. nasiliła się współpraca emigracji z organizacjami polit. (tajnymi i jawnymi) w kraju, stały się one gł. ośrodkami dążeń niepodległościowych.
- EMIGRACJA, wychodźstwo