instrumentalny wstęp do opery, oratorium, niekiedy kantaty; pierwszą u. była rozbudowana sinfonia, poprzedzająca prolog w Il Sant' Alessio S. Landiego (1632); od tego momentu u. stałą częścią opery wł.; inne typy wczesnej u. nazywano sonatami; w końcu XVII w. A. Scarlatti ukształtował ostatecznie u. wł., składającą się z trzech części (allegro, adagio, allegro); kompozycje tego rodzaju wywarły znaczny wpływ na powstanie symfonii; dalszy rozwój formy u. polegał na ścisłym wiązaniu tej części opery z całą kompozycją - zarówno pod względem materiału motywicznego, jak też akcji dramaturgicznej; w niektórych operach u. była kompozycją o charakterze programowym, "streszczającym" przebieg akcji scenicznej (Ifigenia w Taurydzie Ch.W. Glucka, oratorium Stworzenie świata J. Haydna, Czarodziejski flet W.A. Mozarta); do perfekcji ten typ u. doprowadził R. Wagner; we Francji w XIX w. u. na ogół była wiązanką najważniejszych melodii występujących w operze. W XIX i XX w. ukształtował się typ u. nie związanej z dziełami operowymi - u. koncertowa; kompozycje te były oparte na ogół na formie sonatowej i inspirowane dramatem mówionym (Coriolan i Egmont L. van Beethovena); związek z dramatem wpłynął na programowy charakter u. koncertowej, co zaowocowało później powstaniem poematu symfonicznego. U. nazywano także suity orkiestrowe, towarzyszące wykonywanym estradowo tańcom z oper i baletów J.B. Lully'ego; ten typ u. uprawiali później kompozytorzy niem. (m.in. G. Muffat, J. Fux, J.S. Bach, G.Ph. Telemann); schemat takich u. został także przeniesiony do kompozycji klawesynowych i orkiestralnych (np. suity na orkiestrę J.S. Bacha).
UWERTURA
Muzyka poważna
NOWOWIEJSKI, PASJA, ZELENKA, OPERA, POEMAT SYMFONICZNY, LULLY, GROSSMAN, GADE, SCARLATTI, OPERETKA