(muz. 2)
profesjonalna: odegrała wielką rolę w kształtowaniu się muzyki europejskiej i światowej; we Włoszech powstały gł. tendencje stylistyczne i formalne wpływające na wszystkie odmiany muzyki wokalnej i instrumentalnej. Jeszcze przed zaprzestaniem prześladowań chrześcijaństwa i przed upadkiem Cesarstwa Zachodniorzym. ustalono kształt łac. liturgii, w której zasadniczą rolę pełnił jednogłosowy śpiew zw. rzymskim; w IV w. św. Damazy I doprowadził do wyeliminowania z tego śpiewu wpływów wsch., zaś doskonałe tłumaczenia łacińskie Biblii (Itala, Vulgata) stworzyły podstawę tekstową śpiewanej liturgii zach.; kolejni papieże: Leon I, Gelazy I, a zwłaszcza św. Grzegorz I uporządkowali śpiewy liturgiczne (od imienia tego ostatniego pochodzi termin ); w Mediolanie, który zachowywał długo pewien dystans wobec Rzymu, uprawiano chorał ambrozjański (nazwa od imienia arcybiskupa Mediolanu, św. Ambrożego); stopniowo chorał gregoriański wchłaniał elementy obrządku gallikańskiego, rozwijającego się na terenie ob. Francji (ostateczna fuzja nastąpiła w XIII w.); w tym właśnie okresie następuje uwolnienie twórczości religijnej od tekstów biblijnych: powstają kompozycje do własnych tekstów Tomasza da Celano (Dies irae), Tomasza z Akwinu (Veni Sancte Spiritus) i Jacopone da Todi (Stabat Mater), a sobór w Trydencie zezwala na ich włączenie do liturgii. Polifonia dość wolno zdobywała sobie miejsce w m.w.; jej teoretyczne podstawy dał w pocz. XI w. m.in. Guido z Arezzo, jednak dopiero w XIV w. pojawiają się wyraźniejsze przejawy akceptowania technik wielogłosowych w m.w. - występują one gł. w muzyce świeckiej, w gat. takich jak madrygał, caccia, pesca, opartych na różnych odmianach imitacji (Giovanni da Cascia, Jacopo da Bologna, Piero di Firenze); za sprawą F. Landino w 2. połowie XIV w. pojawia się we Włoszech, przeszczepiona z gruntu franc., ballata (we Francji virelai); otwarcie na wpływy franc. wyraża się również w innych gat. muzyki wokalnej (rondo) uprawianych przez kompozytorów późniejszych (np. Marchettus da Padua); przełamanie początkowych niechęci wobec zewn. wpływów prowadzi we Włoszech do uformowania się nowego stylu (ars nova), który zyskuje zwolenników w innych częściach Europy (w połączeniu z ang. konserwatyzmem staje się on podstawą estetyki tzw. szkoły burgundzkiej). M.w. XV stulecia charakteryzuje rozwinięty pierwiastek melodyczny, co wynika z jej bliskiego kontaktu z folklorem tanecznym (saltarello, villota), pogłębia się również teoretyczna znajomość kontrapunktu (m.in. J. Tinctoris), nie tak wszakże doskonała jak na płn. kontynentu; silniejszy wpływ płn. szkół kompozytorskich obserwuje się od końca XV w., gdy we Włoszech pojawiają się "oltramontani" - przybysze zza Alp; są to gł. Flamandowie, perfekcyjnie władający technikami polifonicznymi; w połączeniu z bogatym materiałem melodycznym, typowym dla Włoch, stworzyli oni reprezentatywną dla renesansowej m.w. formę madrygału, zarówno w jej odmianie świeckiej, jak też religijnej (madrigali spirituali); najwybitniejszymi postaciami tego okresu byli: A. Willaert, C. de Rore, A. Gabrieli, O. di Lasso (uważany za arcymistrza śpiewu madrygałowego), F. de Monte, L. Marenzio, C. Gesualdo; pod wpływem tendencji kontrreformacyjnych ukształtowała się estetyka G. Palestriny, oddziałująca na szkołę rzymską (G.M. Nanino, A. Stabile, F. i G.F. Anerio) i powstały na jej gruncie "stile antico" o cechach prebarokowych (monumentalne dzieła wokalne z wykorzystaniem polichóralności, rozbudowana polifonia, wprowadzenie stylu koncertującego); ważnym ośr. życia muz. stała się Wenecja, gdzie działali kompozytorzy z kręgu Willaerta (), rozwijający, obok bogatych form wokalnych, także muzykę instrumentalną i eksperymentujący z technikami improwizacyjnymi (toccata) lub imitacyjnymi (ricercar, canzona). Rozwój m.w. w renesansie, pojawienie się wielu indywidualności twórczych, tworzących wokół siebie zróżnicowane estetycznie szkoły (działali w ich kręgu również teoretycy, tacy jak N. Vincentino i G. Zarlino) było podłożem znaczącego zwrotu, jaki dokonał się w całej muzyce eur. na pocz. XVII w.; dzięki kompozytorom wł. powstało i udoskonaliło się basso continuo, zmienił się wyraźnie madrygał (poszerzono znacznie udział akompaniamentu), co z kolei pozwoliło rozwinąć się formie, z którą do dziś bywa utożsamiana m.w.: operze; największe zasługi w jej rozwoju położyli twórcy skupieni wokół Cameraty florenckiej - poeci, kompozytorzy i teoretycy (m.in. O. Rinuccini, , G. Caccini, P. Strozzi); postulowali oni znaczne ograniczenie czynnika muz. na rzecz tekstu, stąd też ich kompozycje opierały się na recytatywach; nieco inaczej traktowała proporcje między tekstem i muzyką szkoła mantuańska z jej najwybitniejszym przedstawicielem, , twórcą pierwszej niemal nowoczesnej opery Orfeo (1607), w której zastosował wyraźny podział na recytatywy, arie, duety, a także partie chóralne; w szkole rzymskiej opera wzbogaciła się o obszerne partie czysto instrumentalne (sinfonie, pełniące funkcję uwertur); we w.m. religijnej epoki panuje styl tradycyjny, niemniej powstają też utwory monodyczne i skomponowane w nowoczesnym stylu koncertującym; wszystkie te elementy łączą się w kościelnych dziełach C. Monteverdiego. Około 1630 pojawia się w operze styl ; przenika on także do muzyki kościelnej (A. Grandi, G. Carissimi, M.A. Cesti, A. Stradella, G.B. Vitali); styl ten przeobraził operę typu weneckiego (np. powiązanie recytatywu z arią); w kręgu Wenecji kształtował się nieco później tzw. styl wirtuozowski (G. Legrenzi, C. Pallavicino, A. Stradella) przejęty przez szkołę neapolitańską (m.in. F. Provenzale, A. Scarlatti, N. Porpora, G.B. Pergolesi, N. Piccini, G. Paisiello, D. Cimarosa); odtąd właśnie twórcy działający na płd. kraju będą wpływać na dalszy rozwój m.w., a dzięki licznym kontaktom i podróżom artystycznym - także na muzykę europejską. Szkoła neapolitańska wprowadziła np. klasyfikację kompozycji scenicznych (opera buffa, opera pastorale), różne odmiany arii (pojawienie się popisowej arii di bravura), rozwinęła śpiew wirtuozowski (działalność kastratów); w XVII w. znana staje się m.w. przeznaczona na instrumenty klawiszowe (G. Frescobaldi) i skrzypce (B. Marini, S. Rossi); gł. ośr., gdzie ją tworzono były Wenecja, Bolonia, a potem Neapol; sprzyjało to rozwojowi lutnictwa (m.in. rodzina Amatich, A. Stradivarius); coraz doskonalsza technika instrumentalna sprawiła, iż zaczęły pojawiać się nowe formy: sonata solowa i triowa z wyeksponowanymi pierwiastkami wirtuozowskimi (F. Veracini, G. Tartini), concerto grosso (A. Corelli, G. Torelli, F. Geminiani, ) oraz koncert na instrument solowy z towarzyszeniem orkiestry (A. Vivaldi); muzykę klawesynową końca XVII w. reprezentuje m.in. , prekursor klasycznej sonaty na ten instrument; we Włoszech powstały pierwsze konstrukcje fortepianu, zw. pierwotnie pianoforte (B. Cristofori), doskonalone w XVIII w. przez następne pokolenia budowniczych; pierwszym wł. twórcą muzyki symfonicznej był G.B. Sammartini; najwybitniejsi kompozytorzy dzieł instrumentalnych XVIII w. to L. Boccherini, G.B. Viotti, M. Clementi (wirtuoz fortepianu). Przez całe stulecie wł. opera dominuje w Europie - wszędzie działali wł. kompozytorzy, dyrygenci, śpiewacy i trupy operowe, co zaczęło budzić silną opozycję twórców rodzimych (m.in. znane spory tzw. piccinistów z gluckinistami, kontrowersje między N. Porporą a ); bezkrytycznie przyjmowany stereotypowy styl nepolitański zaczął jednak wyrodnieć, co najsilniej odczuli na pocz. XIX w. właśnie twórcy działający poza granicami Włoch (np. L. Cherubini), którzy w swoich nowych dziełach zaczęli wykorzystywać pierwiastki lokalne; ogniwem pośrednim między dawną, klasycyzującą estetyką a nowymi, romantycznymi tendencjami była twórczość G. Rossiniego (opera buffa); mistrzostwo gry skrzypcowej doprowadził do wyżyn N. Paganini. Rodzenie się nar. świadomości, narastanie ruchów demokratycznych i wolnościowych w całej Europie wpłynęło na przemiany wł. opery; romantyczne potraktowanie akcji scenicznej, pogłębienie psychologicznego rysunku postaci zamieniają operę w dramat liryczny, zaś nasycenie jej pierwiastkami społ. i nar. (G. Verdi, G. Donizetti, V. Bellini) zwiększa popularność twórczości tego typu w najszerszych kręgach publiczności; na takim gruncie kształtuje się typowy dla m.w. kult operowego gwiazdorstwa; gł. ośr. operowymi Włoch są wówczas Mediolan, Wenecja, Neapol i Rzym; w ostatnich latach XIX w. pojawia się we wł. operze nurt zw. weryzmem (P. Mascagni, R. Leoncavallo, G. Puccini); bujny rozwój opery (w XX w. przyczynili się do niego m.in. I. Montemezzi, I. Pizetti, G.C. Menotti) odsunął na dalszy plan muzykę instrumentalną, która zaczęła przeżywać poważny regres; odrodzenie przyniósł dopiero XX w.; początkowo twórcy wł. zmierzają albo w kierunku stylistyki neoromantycznej i impresjonistycznej (O. Respighi), albo przeciwnie - w stronę neoklasycyzmu i folkloryzmu (A. Casella i najwybitniejszy wł. twórca dzieł symfonicznych w tym okresie - G. Malipiero). Po II woj. świat. Włochy odzyskały pozycję najważniejszego ośr. kształtującego muzykę europejską; pojawiają się kolejni twórcy awangardowi: jedni (np. G. Petrassi i L. Dallapiccola) pozostają w kręgu dodekafonii, inni (np. L. Nono) kontynuują poszukiwania A. Schönberga, A. Weberna (N. Castiglioni), aleatoryzm K. Stockhausena (F. Donatoni); najwybitniejszymi wł. twórcami 2. poł. XX w. są B. Maderna i L. Berio; zyskali oni sławę światową nie tylko dzięki śmiałemu ekperymentatorstwu (m.in. w zakresie muzyki elektronicznej), ale także dzięki szerokiemu wykorzystaniu zdobyczy dawnych epok, niezwykłej zdolności do twórczych stylizacji rodzimego folkloru i muzyki popularnej; inni wybitni wł. kompozytorzy XX w. to V. Fellegara, A. Paccagnini, F. Pennisi, F. Evangelisti, G. Chiari, S. Bussoti; wszyscy oni utrzymują ścisłe związki z awangardą światową oraz ośr. naukowymi w USA i Europie; do średniego i najmłodszego pokolenia twórców należą m.in. L. Ferrero, A. Vidolin, L. Ceccarelli, S. Sciarrino, F. Incardona, G. Damiani. Znanymi twórcami muzyki filmowej są N. Rota i E. Morricone.
TRAETTA, PONCHIELLI, DONIZETTI Gaetano, PORTUGALSKA MUZYKA
- WŁOSKA MUZYKA, (muz. 1)
- NIEMIECKA MUZYKA, 1. ludowa, mimo że...
- OPERA, nazwa obejmująca duże...