Richard Wilhelm (1813-83)
kompozytor niem.; początkowo myślał o karierze lit., pilnie studiując zwł. dzieła dawnej literatury niem., zawierające wątki mityczne i legendarne; pierwsze dzieła muz. nie zyskały większego uznania (opery Boginki, Zakaz miłości wg Miarki za miarkę Szekspira); od 1836 w Królewcu, dyr. tamtejszego teatru; po jego bankructwie 1837 dyr. teatru w Rydze, jednak liczne długi zmusiły go do ucieczki przed wierzycielami; od 1839 w Paryżu, gdzie cierpiał nędzę; zbliżył się tam do najwybitniejszych kompozytorów swoich czasów: G. Meyerbeera, H. Berlioza, a zwł. F. Liszta, z którym się zaprzyjaźnił; ukończył wówczas operę wg własnego libretta Holender tułacz, którą wystawiono w Dreźnie wraz z inną operą - Rienzi; obydwie przyniosły W. spory sukces i 1843 mianowano go dyrygentem opery królewskiej w Dreźnie; na stanowisku tym zasłynął jako znakomity interpretator dzieł L. van Beethovena, wystawił także następną swą operę Tannhäuser; w Dreźnie rozpoczął pracę nad Lohengrinem, Śpiewakami norymberskimi i szkicował Pierścień Nibelunga; w okresie Wiosny Ludów stanął po stronie rewolucji (wcześniej, po upadku powstania listopadowego w Polsce stworzył uwerturę Polonia), a po stłumieniu powstania majowego w Dreźnie wyemigrował do Zurychu; poświęcił się tam przede wszystkim formułowaniu teoretycznych podstaw swojej wizji dramatu muz. (Opera i dramat) oraz pracy nad Pierścieniem Nibelunga; głęboko przeżył nieszczęśliwą miłość do pięknej Matyldy Wesendonck, co ujawniło się w operze Tristan i Izolda; 1861, na wieść o ogłoszeniu amnestii powrócił do Niemiec, gdzie cieszył się już znaczną sławą. Dzięki protekcji króla bawarskiego Ludwika II mógł ponownie cieszyć się swobodą twórczą: król spłacił jego długi oraz sfinansował wystawienie w Monachium Tristana i Izoldy; 1865 ponownie w tarapatach, oskarżony o trwonienie państwowych funduszów; osiadł w Triebchen k. Lucerny (tam ukończył Śpiewaków norymberskich); pobyt w Monachium zaznaczył się także skandalem towarzyskim: W. rozpoczął burzliwy romans z żoną wpływowego dyrygenta H. von Bülowa, Cosimą (córką F. Liszta), a jego owocem był syn, Siegfried; 1868 wystawił Śpiewaków norymberskich, 1869 Złoto Renu, a 1870 Walkirię; 1870 poślubił Cosimę; nadal cieszył się poparciem króla Ludwika, miał też liczne grono ustosunkowanych przyjaciół, którzy umożliwili mu 1872 przenosiny do Bayreuth; tam też rozpoczął budowę wielkiego teatru operowego, umożliwiającego realizację jego wizji muzycznych i dramaturgicznych; ostatnie lata spędził na pisaniu rozpraw teoretyczno-filoz. (na ich treść miała wpływ przyjaźń z F. Nietzschem) oraz kolejnego dzieła operowego: Parsifala. W. jest uznawany za najwybitniejszego przedstawiciela niem. neoromantyzmu i jednego z największych twórców operowych; jego dzieła realizują koncepcję syntetycznego dzieła sztuki (Gesamtkunstwerk), w którym w całość sceniczną stapiają się stworzone przez jednego artystę: muzyka, tekst, pomysły scenograficzne; ze źródeł lit. wyprowadził W. sposób traktowania motywów (Leitmotive), przekształcanych w taki sposób, by stanowiły zasadnicze oparcie dla materiału melodycznego i rytmicznego całej opery; pracując nad poszerzeniem możliwości brzmieniowych orkiestry, wprowadzał do obsady rzadko stosowane instrumenty (m.in. tzw. tuby wagnerowskie); z mistrzostwem posługiwał się zarówno polifonią, jak i homofonią; zmierzał do wyciągnięcia ostatecznych konsekwencji z systemu dur-moll, rozbudowując chromatykę, stosując niespotykane współbrzmienia i połączenia akordowe (słynny "akord tristanowski" pojawiający się w Tristanie i Izoldzie). Inspiracji tematycznych szukał w dawnej literaturze niem., w mitach germańskich i celtyckich, eksponując zarówno rolę wybitnej jednostki (Holender tułacz) uwikłanej w sprzeczności losu i konieczności historycznych, jak też witalne możliwości tkwiące w zbiorowości (Śpiewacy norymberscy); istotną rolę w Wagnerowskiej koncepcji ludzkiego losu pełni element tragiczny, pojmowany zgodnie z poglądami Nietzschego: jako zmaganie się podłości i wzniosłości, słabości i siły, wybitności i prostactwa; na poglądy filozoficzne W. oddziaływali także J.-J. Rousseau, J.G. Herder, A. Comte, L. Feuerbach, A. Schopenhauer (zwł. w pojmowaniu śmierci). Twórczość operowa i poglądy estetyczne W. wywarły znaczny wpływ na muzykę przełomu XIX i XX w.; wykonania jego muzyki wymagają skomplikowanego aparatu interpretacyjnego (wielkie zespoły wykonawcze, specyficzne wymogi stawiane śpiewakom) i są względną rzadkością we współcz. repertuarze; obok oper w spuściźnie W. znajdują się dzieła na chór i orkiestrę (Kantata noworoczna, Volkshymne, Descedons), chór męski a cappella (Weihegruß, Gruß seiner Treuer an Friedrich August den Geliebten, An Webersgrabe), uwertury (d-moll, C-dur, Polonia, Rule Britannia, Faust), Symfonia C-dur, muzyka fortepianowa, pieśni, wyciągi fortepianowe (m.in. z oper G. Donizettiego, F. Halévy'ego, IX Symfonii L. van Beethovena, Ch.W. Glucka, G.P. Palestriny, W.A. Mozarta) oraz pisma teoretyczne: Sztuka i rewolucja, Das Kunstwerk der Zukunft, Zukunftsmusik, Religion und Kunst); muzyka W., podobnie jak poglądy Nietzschego, była niesłusznie utożsamiana z gloryfikacją etosu germańskiej dominacji i buty, gł. dlatego, że zaaprobowała je oficjalnie (jako nieliczne z XIX-wiecznej tradycji niem.) propaganda III Rzeszy.
SIEROW, STRAUSS, KARŁOWICZ, LISZT, OPERA, WERYZM, ANGIELSKA MUZYKA, RAPPÉ, ŁOTEWSKA MUZYKA, NILSSON