(kult. 5)
Historia. Treść i wszelkie formy prateatru wywodzą się z potrzeb życiowych i wyobrażeń religijnych; rozwój t. przebiegał wszędzie podobnie, choć poszczególne fazy tego procesu (magiczne tańce myśliwskie, obrzędy płodności w kulturach rolniczych, obrzędy inicjacyjne, totemizm, szamanizm i in.) miały różne natężenie; za zalążek t. uznaje się niektóre rytuały w staroż. Egipcie (gł. misteria Ozyrysa w , od ok. 3200 p.n.e.), które najprawdopodobniej oddziałały na dytyramby dionizyjskie (ok. VI w. p.n.e.) w staroż.Grecji, skąd bezpośrednio wywodzi się t. eur.; tu też zaczynają się rozbieżności pomiędzy rozwojem t. eur. (odwołującego się do tradycji dramatu greckiego, ukształtowanego V-III w. p.n.e.) a prawie równoległym czasowo rozwojem t. Indii czy Chin, gdzie sam przebieg akcji nie miał większego znaczenia - gł. nacisk położono na perfekcję wykonania (precyzja gestów, figur tanecznych, stanowiących wespół z odpowiednio dobranymi kolorami, rozplanowaniem przestrzeni itp. - gł. nośniki treści); niemal całkowite podporządkowanie t. celom politycznym w imperium rzymskim spowodowało rozkwit gigantycznych igrzysk cyrkowych i upadek wszystkich wykształconych uprzednio odmian t.; z kolei w tym okresie w Indiach Siakuntala Kalidasy - ok. 375 n.e. - wyznacza szczytowy punkt rozwoju dramatu sanskryckiego. Dopiero średniowiecze przyniosło w Europie Zach. prawdziwe ożywienie teatru; waganci, minstrele, kuglarze występowali na placach targowych - choć surowe edykty zabraniały "nieprzystojnych błazeństw"; karnawały (z udziałem masek) i korowody zapustne przekształciły się w farsy, sottie, krotochwile, i komedie chłopskie; najważniejszą sprawą były jednak zjawiska związane z t. religijnym (po raz ostatni oddziałującym na tak ogromną skalę i jednoczącym ludzi różnych stanów), zwł. w dramacie liturgicznym, którego punkt wyjścia stanowiły święta Wielkanocy i Bożego Narodzenia; w XIII w. wyszły one poza obręb kościołów, a rozbudowane widowiska (nie rezygnując z czynnika sakralnego) podejmowały trud ogarnięcia różnorodności losów świata. Teatr Dalekiego Wschodu rozwijał się niemal równolegle, historyczne początki t. w Chinach przypadają na III w. p.n.e., a rytuały taneczne na przełomie II i I w. p.n.e. nabrały charakteru profesjonalnych popisów, na ten okres przypadają też początki t. cieni; dramat - zupełnie nowa forma w tysiącletniej cywilizacji Chin - pojawił się w XIII i XIV w. po inwazji ; tzw. dramat północny w nieskazitelnie regularnej formie (4 akty, rymy zgodne z muzyką) propagował etykę konfucjańską; dramat południowy głosił rozkoszowanie się życiem w znacznie swobodniejszej formie, z której dość szybko wykształciła się quasi-opera (nan-k’ü); w sposób odrębny i niepowtarzalny rozwija się t. w Japonii - począwszy od obrzędów (zaklinanie demonów) z ok. V w., poprzez wpływy buddyjskie (przyjęte z Chin w VI i VII w.) w tanecznych widowiskach dworskich (gigaku i bugaku) oraz ludowo-karnawałowych (sarugaku i dengaku), po ukształtowany w XIV w. t. nō, gloryfikujący etos samurajów - każda z odmian kontynuuje własną drogę, do dziś współistniejąc z innymi. W 1468 humaniści rzymscy po raz pierwszy wystawili tragedię Seneki (Fedra), a na dworze księcia d’Este w Ferrarze odegrano komedię Plauta (Bracia); wydano też traktat Witruwiusza O architekturze z opisem antycznej frons scenae, co przyczyniło się do ukształtowania i budynków teatralnych w następnych wiekach; od początku XVI w. działają we Włoszech wędrowne grupy zawodowych aktorów, uprawiające przeciwstawny do komedii literackiej () gatunek - ta wywodząca się ze sztuki mimu improwizacja oparta na mistrzowskim opanowaniu środków ekspresji cielesnej, stanie się niewyczerpanym źródłem inspiracji od Moliera przez i do dziś, a jej gł. założenia nieprzerwanie kontynuował t. plebejski; z późnośredniowiecznych osiągnięć i z antyku korzystał t. elżbietański (1576 wybudowano w Londynie pierwszy stały t. publiczny), którego szczytowy okres - wyznaczany dramaturgią - przypada na przełom XVI i XVII w.; wędrowni aktorzy zawodowi, do niedawna wyjęci spod prawa - zdobywają szacunek, a często i ogromny majątek. W baroku ukształtowała się scena pudełkowa, z wyposażeniem kulisowym, a niebywale rozbudowana maszyneria t. zapewniała wspaniałe efekty iluzjonistyczne, muzyka - towarzysząca akcji scenicznej - zdobyła autonomię i powstała opera, również jako osobny gatunek wyodrębnił się balet (w Japonii pocz. XVII w. to narodowy t. kabuki ze scenami taneczno-dialogowymi); w wielkiej barokowej teatralizacji życia, sztuki i teatru w znacznym stopniu uczestniczyła literatura: we Francji tragedia klasyczna i komedia charakterów, w Hiszpanii "złoty wiek" t. wyrósł z tradycji późnego średniowiecza, wykorzystywanej w dramatach Lopego de Vegi, Tirsa de Moliny, Pedra Calderóna. W XVIII w. sztywne reguły klasycystycznej poetyki doprowadziły t. do sentymentalizmu i "rewii ówczesnej mody na scenie" z jednej strony, a z drugiej - do weimarskiego programowego t. i ; do naturalności i prostoty dąży w Anglii , którego interpretacje przyczyniają się do ponownego odkrycia Szekspira; nowe funkcje t. wyrażały się też w powstawaniu t. narodowych i budowaniu wielkich t. publicznych w większości miast Europy. Termin funkcjonował w t. od połowy XIX w., ale odnosił się raczej do inscenizacji; , rozprzestrzeniony w Europie przez Meiningeńczyków (ponad 2500 przedstawień w 38 miastach w ciągu 16 lat) i podjęty na pocz. XX w. przez A. Antoine’a (Théâtre Libre) i - okazał się ślepą uliczką, ale zasady praktykowane przez Meiningeńczyków: gra zespołowa (likwidacja gwiazdorstwa), staranne przygotowanie, długi cykl prób, zamiana kulis na praktykable - przygotowywały do wielkiej reformy na pocz. XX w., rozpoczęły ją teorie A. Appii (inspirowane wagnerowską ideą Gesamtkunstwerk - "dzieła wszechsztuk"), E.G. Craiga, S. Wyspiańskiego i ; dokonania wielu twórców różnych krajów doprowadziły do głębokich przemian wszystkich dziedzin t., nadając mu rangę autonomicznej sztuki, której wieloskładnikowość jednoczyć ma reżyseria; wyodrębniła się (od kreowania przestrzeni t. światłem na "nagiej scenie" po reakcje na kolejne nurty w sztukach plastycznych); wypracowana przez K.S. Stanisławskiego metoda pracy stała się kanonem XX-wiecznego aktorstwa; poszukiwania , , , niekiedy odwołujące się do "korzeni" t. (misterium, dell’arte), ukazywały ogromny potencjał umowności teatralnej, wspieranej umiejętnościami w różnych dziedzinach (akrobacja, śpiew, taniec); w reformie t. współuczestniczył dramat (od i , poprzez Czechowa, po P. Claudela, i w latach międzywojennych), na różne sposoby podejmujący problemy nowych czasów i nowego t.: np. "ukrytą" psychologię postaci, relacje czasowe, formy epickie t. "totalnego" i in.; do zaangażowania społecznego coraz ostrzej dochodziło polityczne (, B. Brecht); twórczość , łączącego różne stylistyki, tak w formach kameralnych, jak i w gigantycznych spektaklach, realizowanych w cyrku lub hali - jest przykładem różnorodności t.; tradycja (klasyka, sięganie do modeli t. innych kultur, np. Dalekiego Wschodu) przeplatała się z nowymi tendencjami w sztuce (surrealizm, ekspresjonizm itd.); powstawały nowe gatunki (1943 premiera pierwszego musicalu Oklahoma!); t. konkurował z nowymi mediami (film, tv), ale też wykorzystywał je bezpośrednio (projekcje na scenie itp.) lub poprzez wpływ na konstrukcję czy rytm przedstawień; wzajemne przenikanie zachodziło też ze sztukami "pokrewnymi" (opera, balet - którego odłam od czasów Diagilewa zmierzał do "teatru tańca"). W 2. poł. XX w. utrzymała się w t. jednoczesna wielość bardzo zróżnicowanych propozycji, dyktowanych gł. przez indywidualności reżyserskie ożywiające klasykę (J. Vilar, J. L. Barrault, J. Grossman, P. Stein, P. Brook, G. Strehler, J. Lubimow, P. Zadek), realizujące t. poza kategoriami (pantomima M. Marceau, spektakle R. Wilsona); drugą cechą charakterystyczną t. współcz. jest zespół, skupiony wokół wybitnych indywidualności w niezależnych strukturach (T. Laboratorium J. Grotowskiego, Cricot 2 Kantora) lub w ramach t. instytucjonalnych (działalność P. Brooka, K. Swinarskiego i in.); tę cechę szczególnie podkreślił ruch t. alternatywnego lat 60. i 70. - jedyna w 2. poł. XX w. całościowa zmiana języka t., która objęła cały świat, najistotniejsze artystyczne osiągnięcia przynosząc w t. amer.; wtedy też - poprzez ożywioną wymianę, festiwale itp. - nasiliła się i utrwaliła "wymiana doświadczeń" między t. narodowymi, rzeczywiście pozwalająca określać kolejne przemiany jako tendencje w "teatrze światowym".