lingwistyka
nauka o języku; dyscyplina humanistyczna, zajmująca się badaniem istoty, budowy i przemian języka z punktu widzenia porównawczo-historycznego lub porównawczo-funkcyjnego; ostateczne wyodrębnienie j. jako samodzielnej dyscypliny naukowej nastąpiło dopiero w XIX w., ale refleksja nad językiem od starożytności towarzyszyła rozwojowi myśli ludzkiej; za przedmiot j. współcześnie uznaje się system językowy traktowany jako zasób jednostek , kategorii formalnych i reguł umożliwiających budowanie wypowiedzi. Obecnie rozróżnia się trzy zasadnicze postawy teoretyczne: tzw. j. tradycyjne (opis i analiza mechanizmów języka poprzez nagromadzenie szczegółowych danych empirycznych i ich intuicyjne uogólnienie); tzw. j. , określane też jako funkcjonalne (ustalanie, co w strukturze znaków językowych różnej rangi jest najistotniejsze dla spełnienia funkcji nośników informacji i opis tych funkcjonalnie ważnych elementów w ich wzajemnym powiązaniu, wielopłaszczyznowym i zmiennym); j. generatywne (budowanie formalnych modeli potencji językowej człowieka, ze szczególnym naciskiem na ich cechy uniwersalne). Każda z tych postaw przyjmuje nieco inną hierarchię wartości działów szczegółowych j., zgadzając się co do obszaru ich penetracji i metodologii samego podziału. Dyscypliny j., ze względu na charakter badanych zjawisk, dzieli się na dialektologię (bada zróżnicowanie terytorialne jęz. narodowych, zasięg i cechy , występujących w ich obrębie), fonetykę (bada cechy artykulacyjno-akustyczne , stanowiących realizację fonemów), fonologię (bada cechy dystynktywne fonemów i ich wzajemne stosunki), gramatykę (zajmuje się regułami budowy wyrazów i łączenia ich w większe całości znaczeniowe), leksykografię (zbieranie, porządkowanie i opis słownictwa), leksykologię (bada słownictwo, jego pochodzenie, budowę semantyczną i zmiany znaczeniowe), onomastykę (właściwości fonologiczne, morfologiczne i semantyczne imion własnych), semiologię (zw. w USA , nauka rozwijająca się na pograniczu językoznawstwa, logiki, psychologii, literaturoznawstwa i in.); każda z tych dyscyplin j. dzieli się na osobne działy. Generalny podział przebiegający przez wszystkie działy j. to synchroniczne lub diachroniczne (historyczne) podejście do tematu. Elementy j., dotyczące tak podstawowych problemów dla człowieka i społeczeństw, jak forma odbicia rzeczywistości pozajęzykowej w świadomości ludzkiej, możliwość porozumienia się z innymi, proces myślenia itp., były zawsze obecne w filozofii i naukach pokrewnych. "Samookreślenie się" j. i powszechne uznanie jego rangi znalazło odbicie w nowych, interdyscyplinarnych nazwach: psycholingwistyka, socjolingwistyka, filozofia lingwistyczna (); j. coraz ściślej wiąże się z teorią informacji i cybernetyką czy literaturoznawstwem, a zmieniające się warunki polit., społ. itp. przyspieszają rozwój poszczególnych dziedzin (np. metodologii nauczania języków czy teorii pól językowych). HISTORIA j. sięga starożytności. W V w. p.n.e. prowadzono w Indiach systematyczne badania (gł. fonetyki i morfologii), skodyfikowane (w II w. p.n.e.) przez Patańdżalego, a rezultaty prac nad normatywną gramatyką sanskrytu zebrał (ok. IV w. p.n.e.) ; niektóre obserwacje (np. upodobnienia głosek) zachowały do dziś swą wartość. W staroż. Grecji j. najściślej wiązało się z rozwojem filozofii; od V w. p.n.e. poszukiwano teorii języka, stawiając fundamentalne pytanie o związek między wyrażeniami a oznaczanymi przez nie przedmiotami; zwolennicy teorii związku naturalnego biorą swój początek od , a teorii związku konwencjonalnego - od Demokryta z Abdery; stoicy uważali znak (sęmeion) za całość, którą tworzy relacja między sęmainon i sęmainomenon ("signifiant i signifié" w przełomowej pracy F. de Saussure'a z początku XX w.). Rozważania Arystotelesa (który m.in. wyróżnił części mowy) przygotowały wyodrębnienie się gramatyki (III-II w. p.n.e.); dokonania gr. były podstawą teoretyczną prac prowadzonych w staroż. Rzymie (M. Terencjusz Warro, , Priscanus, Donat) oraz przez gramatyków arab. (między VII a XII w.), poprzez których z kolei wpłynęły na uczonych żydowskich (Jon ibn Gannach). Racjonalistyczną interpretację j. zawierała Gramatyka ogólna z Port-Royal Arnaulda i Lancelota z 1660 (niektóre jej propozycje wprowadził do pol. szkół po I woj. świat. M. Falski, autor słynnego Elementarza). Wiek XIX to początki komparatystyki, utożsamiane z usamodzielnieniem się j. jako osobnej dyscypliny nauk.; badania hist.-porównawcze (, , ) doprowadziły do powstania typologii j. (bracia F. i A. Schleglowie) i gramatyk hist. poszczególnych języków (ze slawistów: , J. Dobrovský, P. Šafařik). Z koncepcją Schleichera polemizowała szkoła tzw. młodogramatyków, przeciw której wystąpił z kolei J. Baudouin de Courtenay, prekursor strukturalizmu w j., rozwijanego następnie przez liczne szkoły: genewską, kopenhaską, praską, amerykańską. W XX w. pojawia się teoria pól semantycznych (L. Weisgerber, J. Trier, W. Porzig, G.S. Ščur), etnolingwistyka (W. Wundt, D.H. Hymes, F. Boas, B.L. Whorf), gramatyka generatywno-transformacyjna (N. Chomsky, Y. Bar Hillel, Ch. Fillmore, V.H. Yngve, J.D. McCawley). Problemy j. zajmowały wiele miejsca w pracach uczonych z różnych dziedzin (E. Benveniste, R. Carnap, J. Derrida, U. Eco), prowadząc do wyodrębnienia dyscyplin pogranicznych: socjolingwistyki (S.A. Altman, B. Bernstejn, W. Labow), psycholingwistyki (A.L. Blumenthal, G.A. Miller, S. Rosenberg) czy teorii informacji (D.M. Mackay).
- językoznawstwo, inaczej lingwistyka...
- TAKSONOMICZNE JĘZYKOZNAWSTWO, termin stosowany w...
- chronologia w językoznawstwie, polega na ustaleniu pojawienia...