nauka o budowie i dziejach Ziemi, a zwł. oraz o procesach geologicznych, dzięki którym ulega ona przeobrażeniom. Wyodrębnia się zazwyczaj dwa podstawowe działy g.: podstawową i stosowaną. W skład g. podstawowej wchodzą: g. dynamiczna, g. historyczna oraz g. regionalna. G. DYNAMICZNA bada procesy zachodzące w skorupie ziemskiej i na jej powierzchni; jej celem jest poznanie przyczyny pewnego procesu, jego przebiegu oraz jego konsekwencji; są to zarówno procesy endogeniczne (mające źródło we wnętrzu Ziemi), jak i procesy egzogeniczne (działające na skorupę ziemską z zewnątrz); przedmiotem jej są zjawiska diastrofizmu, procesy plutonizmu, wulkanizmu i metamorfizmu; odrębny dział g. dynamicznej stanowi tektonika, która bada sposób ułożenia warstw skalnych w skorupie ziemskiej, ich deformacje i ruchy, a także zajmuje się zagadnieniem powstawania kontynentów, oceanów oraz łańcuchów górskich. Spośród czynników egzogennych, które interesują g. dynamiczną, należy wymienić: wietrzenie, erozję, powierzchniowe ruchy masowe (denudacja) oraz sedymentację (tworzenie się osadów w zbiornikach wodnych i na lądach). G. dynamiczna związana jest z fizyką skorupy ziemskiej i wnętrza Ziemi. G. HISTORYCZNA opisuje historię skorupy ziemskiej i Ziemi jako całości; podstawowym jej działem jest stratygrafia, która ustala następstwo warstw skalnych i określa ich wiek względny; osobne miejsce zajmuje paleografia, odtwarzająca zarysy dawnych lądów i mórz, przebieg łańcuchów górskich i rzek, oraz paleoklimatologia, systematyzująca usytuowanie poszczególnych stref klimatycznych w różnych okresach geologicznych. G. REGIONALNA koncentruje się na powyższych zagadnieniach w węższym, regionalnym aspekcie, wykorzystując wyniki badań w zakresie g. historycznej i tektoniki. G. STOSOWANA przekłada wyniki badań g. podstawowej na język praktyki: jej gł. działy to hydrogeologia, g. surowcowa (złożowa), g. inżynierska, której celem jest zastosowanie g. do potrzeb techniki, a szczególnie wydobycia kopalin użytecznych i budownictwa. W starożytności rozmaicie opisywano genezę skał tworzących powierzchnię Ziemi: jedni wyprowadzali je z wody (neptunizm), inni z ognia (plutonizm); interesowano się także minerałami (gł. ze względów praktycznych), trafnie wyjaśniając wiele zjawisk geologicznych (np. pochodzenie skamieniałości organicznych). Po okresie upadku g. w średniowieczu nowe impulsy jej rozwojowi dał renesans (L. da Vinci, G. Agricola). W XVIII w. opracowano systematykę skał i minerałów; jednocześnie g. (zwana geognozją) stała się przedmiotem regularnych studiów naukowych (A. Werner wprowadził stałe wykłady z dziedziny g. na Akademii Górniczej we Freibergu); jest to okres ścierania się neptunizmu (A. Werner) i plutonizmu (J. Hutton, L. von Buch, a zwłaszcza A. von Humboldt), dzięki któremu dostrzeżono rolę działalności wulkanicznej i magmy w kształtowaniu struktury skalnej skorupy ziemskiej. Na przeł. XVIII i XIX w. za sprawą W. Smitha rozwinęła się stratygrafia oraz metoda ustalania wieku poszczególnych warstw skorupy ziemskiej na podstawie zachowanych w nich skamieniałości; umożliwiło to rozwój paleontologii, którą rozwinął G. Cuvier; uczony ten stał na gruncie niezmienności gatunków, różnice zaś w składzie fauny kopalnej tłumaczył wielkimi kataklizmami; teoria ta była alternatywą dla koncepcji ewolucjonistycznych, reprezentowanych przez J.B. Lamarcka i Ch. Lyella, zwolennika tzw. aktualizmu geologicznego. Poglądy Lyella umożliwiły empiryczne potwierdzenie teorii ewolucjonistycznych, rozwiniętych przez K. Darwina. W 1. poł. XIX w. dokonano także podziału osadów paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych (m.in. G. Deshayes, R. Murchison, F. Roemer), wyróżniono utwory prekambryjskie, opracowano pierwszy zarys chronologii względnej dziejów Ziemi. W okresie tym rozwija się także tektonika (L. Beaumont, J. Dana, E. Suess, A. Heim); na przeł. XIX i XX w. wiele uwagi poświęcano górom fałdowym; badania Alp doprowadziły do sformułowania tzw. teorii płaszczowinowej (M. Bertrand i później M. Lugeon). Odkrycie promieniotwórczości miało w g. dwa aspekty: z jednej strony wysunięto hipotezę, że źródłem procesów tektonicznych jest energia cieplna wyzwalana w wyniku rozpadu pierwiastków promieniotwórczych w płaszczu i skorupie ziemskiej (m.in. J. Joly, W.W. Biełousow); powoduje ona prądy w podłożu skorupy ziemskiej (A. Ampferer, R. Staub, F.A. Venning Meinesz, D. Griggs). Z drugiej strony zastosowanie matematycznego modelu opisującego procesy rozpadu pierwiastków promieniotwórczych umożliwiło ustalanie bezwzględnego wieku skał (czyli także epok i okresów geologicznych). Praktyczne zastosowanie g. spowodowało powstawanie służb geologicznych, których celem było poszukiwanie kopalin użytecznych (1807 - w Londynie), rozpoczęto także edycję specjalistycznych periodyków; niektóre z nich ukazują się do dziś (np. "Bulletin de la Société Géologique de France" z 1830); od 1878 odbywają się międzynarodowe Kongresy Geologiczne, od 1960 koordynowane przez Międzynarodową Unię Nauk Geologicznych. Autorem pierwszego pol. podręcznika geologicznego był ks. K. Kluk (1781-82); za ojca pol. geologii uważa się jednak St. Staszica (fundamentalna praca O ziemiorództwie Karpatów...), który zał. w Kielcach Główną Szkołę Akademiczno-Górniczą; w okresie rozbiorowym wielu geologów pracowało za granicą, odnosząc przy tym wielkie sukcesy badawcze (I. Domeyko, A. Czekanowski, J. Czerski, P.E. Strzelecki); w Galicji działali m.in.: F. Kreutz, W. Szajnocha, S. Zaręczny (Kraków), R. Zuber, J. Niedźwiecki (Lwów); wielkim sukcesem było także podjęcie przez PAU wydawania Atlasu geologicznego Galicji (1885-1914). Rozwój pol. g. nastąpił po 1918: 1919 utworzono państwowy Instytut Geologiczny, 1921 - Polskie Towarzystwo Geologiczne, 1931 - Muzeum Ziemi; badania koncentrowały się gł. na obszarze Karpat fliszowych, Tatr, Pienin, G. Świętokrzyskich, Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Po 1945 g. znalazła się w programach badawczych i dydaktycznych licznych szkół wyższych (gł. w Akad. Górniczo-Hutniczej w Krakowie); powołano także specjalistyczne placówki naukowe; w skład Państwowej Służby Geologicznej wchodzą Centralny Urząd Geologii i Instytut Geologiczny; prace poszukiwawcze są prowadzone na terenie całego kraju, jednak koncentrują się one gł. na obszarze Polski Płd. oraz na tzw. Niżu Polskim; ich celem jest identyfikacja i zarejestrowanie istniejących złóż kopalin użytecznych, a także złóż geotermalnych; osobne piony badawcze tworzą PAN i PAU; publikowane są także czasopisma i biuletyny geologiczne; w ostatnich latach wzrosło zainteresowanie zagranicznych inwestorów pol. złożami kopalin i minerałów, co z jednej strony zmusza do inwentaryzacji tych złóż - z drugiej natomiast wymaga ustanowienia odpowiednich przepisów prawnych, chroniących je przed rabunkową eksploatacją.
TOKARSKI, TEISSEYRE, OBRUCZEW, DALY Reginald Aldworth, DATOWANIE, ODDZIAŁ, GEOCHRONOLOGIA, BIOGEOCHEMIA, DŻUŁYŃSKI Stanisław, FOTOGRAFIA W PODCZERWIENI
- geologia, specjalista w zakresie...
- geologia, dział nauk oZiemi, którego...
- geologia dynamiczna, dział geologii, którego...