FILIPINY

Tagalskie Pilipinas, Republika Filipin

Państwo w płd. Azji, na wyspach Archipelagu Filipińskiego, w zach. części O. Spokojnego; od Azji oddziela je M. Południowochińskie, od pobliskiej w. Borneo morza Sulu i Celebes; pow. 300 780 km², 73,4 mln mieszk. (2004); stolica, Manila 10,3 mln mieszk. (14 mln w zespole miejskim); gł. miasta: Quezon, Caloocan, Davao, Cebu, Bacolod, Iloilo, Zamboanga; j.urzędowe: tagalski (pilipino), angielski, hiszpański; waluta 1 peso filipińskie = 100 centavos; PKB na 1 mieszk.: 4600 dol. (2002).

WARUNKI NATURALNE. Obszar państwa tworzy 7107 wysp, w tym ok. 860 zamieszkanych; rozciągłość południkowa archipelagu F. 1800 km, równoleżnikowa 1000 km; najw. w. Luzon (104 688 km²), Mindanao (94 630 km²), Samar, Negros, Palawan, Panay, Mindoro, Leyte, Cebu, Bohol i Masbate; ukształtowanie pow. górzyste (najw. szczyty: Apo na w. Mindanao - 2953 m i Pulog na w. Luzon - 2928 m); niziny w dolinach rzek i wzdłuż wybrzeży; obszar wybitnie tektoniczny, częste trzęsienia ziemi, liczne wygasłe i czynne wulkany (najw. Mayon, Manahao, Pinatubo); wokół wybrzeży wysp położonych na morzach wewn. rafy koralowe; wzdłuż wsch. wybrzeża Minadano i Samar najgłębszy na Ziemi Rów Filipiński (głęb. do 11 524 m). 

Klimat równikowy wilgotny, monsunowy; średnia roczna temp. na nizinach 23–28^oC, w górach 15–20^oC; roczna suma opadów 1000–3500 mm, od lipca do listopada najczęstsze na świecie cyklony tropikalne (do 6 na miesiąc) i silne ulewy; gęsta sieć rzek, najdłuższe: Mindanao (550 km), Cagayan (380 km); kilka jezior (najw. Laguna de Bay 891 km², powstałe z zamknięcia Zat. Manilskiej i tektoniczne Taal 670 km²); blisko połowę pow. kraju zajmują lasy, na nizinach wilgotne równikowe, na wybrzeżach namorzynowe, w górach sosnowe; aż 40% roślinności endemicznej (nie występującej gdzie indziej); ze świata zwierząt spotykane bawoły, jelenie, małpy wąskonose (makak jawajski i wyraki), binturong, krokodyl różańcowy, pytony, kobry; liczne gat. nietoperzy; z ptaków m.in. orzeł małpożer.

LUDNOŚĆ. Większość ok. 90% stanowią Filipińczycy (Tagalowie, Cebuano, Ilocano, Bicolowie, Bisaya), poza tym Chińczycy, Hindusi, Japończycy, Hiszpanie; wyznania: 94% chrześcijanie (84% katolicy, 6% wyznawcy Niezależnego Kośc. Filipińskiego, 4% protestanci), 5% muzułmanie; wysoka gęstość zaludnienia (244 osoby/km²); w miastach mieszka ok. 44% ludności; przyrost naturalny 2%, dominuje model rodziny wielodzietnej (posiadającej ok. 10 dzieci); średnia dł. życia: mężczyźni - 63 lata, kobiety 67 lat.

USTRÓJ. Republika prezydencka oparta na konstytucji z 1987; głową państwa i szefem rządu prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 6 lat; władzę ustawodawczą stanowi 2-izbowy parlament: Izba Reprezentantów, 217 deputowanych, kadencja 3-letnia oraz Senat, 24 członków, kadencja 6-letnia (połowa składu odnawiana co 3 lata); pod względem adm. kraj dzieli się na 13 regionów i 74 prowincje.

GOSPODARKA. Kraj średnio rozwinięty, o sporym zadłużeniu zagr. (ok. 30 mld dol.), znacznym udziale w gospodarce sektora państwowego i strukturze rolniczo-przemysłowej; b. niski przyrost produktu nar., ok. 1% (mimo programów Banku Świat. i MFW realizowanych od lat 80. oraz korzystnych kredytów). Grunty orne zajmują 27% pow. kraju; rolnictwo rozdrobnione, zatrudnia 46% ludności zawodowo czynnej; gł. uprawy: ryż (50% zasiewów), kukurydza, maniok, bataty, plantacje palmy kokosowej (1. miejsce w świecie w produkcji kopry, pozyskiwanej z orzechów kokosowych), trzciny cukrowej, bananów, konopi manilskich (abaki), ananasów (2. miejsce w świecie), mango, kawy, kauczukowca (6. miejsce w świecie), tytoniu. 

Hodowla mniejszego znaczenia, gł. bawołów (wykorzystywanych jako siła pociągowa), trzody chlewnej, kóz, owiec, drobiu; rozwinięte rybołówstwo morskie i śródlądowe (spożycie ryb należy do najw. w świecie); eksploatacja lasów do niedawna rabunkowa, od 1989 ograniczana przez państwo. Wydobycie rud miedzi (gł. na wyspie Luzon), chromu, żelaza, manganu, niklu, srebra i złota. 

Przem. spożywczy (przetwórstwo ryżu, ryb, tłocznie olejów), włókienniczy, cementowy, papierniczy, kilka montowni samochodów osobowych i ciężarowych, rafineryjny (ropa z importu, własne zasoby niewielkie); rozwijany (na licencjach jap.) elektrotechniczny i elektroniczny. Produkcję przemysłową poważnie ogranicza brak energii elektrycznej (rozbudowę energetyki jądrowej wstrzymano ze względu na spore zagrożenia trzęsieniami ziemi, próbuje się wykorzystać energię geotermalną). 

Komunikacja oparta na transporcie samochodowym; rozwinięta żegluga kabotażowa i połączenia promowe między wyspami; ok. 500 portów, najw. morskie: Manila, Cebu, Davao, Batangas, Cagayan de Oro, Zamboanga z kontenerowymi nabrzeżami; kraj tzw. taniej bandery, pod względem tonażu floty handl. zajmujący 10. miejsce w świecie; wymiana handlowa gł. z USA, Japonią, Tajwanem, RFN, Chinami; spore dochody z transferu dewiz od emigrantów zarobkowych; turystyka po 1991 malejąca (wcześniej ok. 1 mln gości).

HISTORIA. W starożytności i w średniowieczu F. były zależne od księstw malajskich; żyjące tu wspólnoty (zw. barangay) prowadziły ożywiony handel z Japonią, Kambodżą, Annamem, Syjamem, wyspami Indonezji; od IX w. napływ imigrantów z Chin; w XV w. za pośrednictwem kupców muzułmańskich na w. Sulu przeniknął islam (1450 powstał tam sułtanat); 1521 przybycie F. Magellana zapoczątkowało ekspansję hiszp.; od 1542 kolonia hiszp. (nazwana F. od imienia infanta i późniejszego króla Hiszpanii Filipa II), ze stol. od 1571 w Manili; Hiszpanie dokonali chrystianizacji wysp, uprzywilejowali duchowieństwo, wywarli silny wpływ kulturowy; w XVIII w. nasila się penetracja portugalska, holenderska, chińska i angielska, ułatwiona brakiem jednolitej struktury państwowej i wzajemnymi walkami tutejszych księstw i sułtanatów; 1762 Anglicy zajęli Manilę; 1872 pierwsze powstanie przeciwko kolonizatorom; 1891–94 liczne tajne związki podejmujące walkę o niepodległość kraju (najw. Katipuman), które 1896 wznieciły powstanie pod przywództwem E. Aguinaldo, a 1898 ogłosiły niepodległość F., wzywając na pomoc Stany Zjednoczone; w wyniku wojny hiszp.-amer. 1901 F. znalazły się pod panowaniem USA. 

Wzrost nastrojów narodowowyzwoleńczych nastąpił po I woj. świat.; zbrojne wystąpienia chłopskie i zamieszki w miastach doprowadziły 1930 do przyznania F. przez USA wewn. autonomii; 1935 uchwalono pierwszą konstytucję; 1941-45 podczas okupacji jap. powstał silny ruch partyzancki kierowany przez organizację Hukbalahap (Hukowie, bliscy komunistom); 1946 proklamowano niepodległość F. pozostawiając USA prawo do zał. 23 baz wojskowych w dzierżawie na 99 lat (ograniczonej później do 25 lat); równocześnie część kraju (zwł. na w. Luzon) pozostała w rękach Huków, którzy wszczęli wojnę partyzancką (zdławioną 1953-57); 1954 F. współuczestniczyły w tworzeniu paktu SEATO; 1965 prezydentem wybrano nacjonalistę F. Marcosa (popieranego przez USA i Japonię), który przeprowadził m.in. delegalizację partii komunistycznej, osłabił rolę Huków; 1966 F. poparły czynnie interwencję USA w Wietnamie (na wyspach F. znajdowały się wielkie bazy sił lotniczych i morskich USA); 

1972 Marcos wprowadził stan wyjątkowy (aresztując przywódców liberalnej opozycji, m.in. B. Aquino); jego dyktatura, nasilenie terroru i korupcji, pogłębiła trudną sytuację gospodarczą i społeczną kraju, w siłę urosła zawiązana przez komunistów NPA (New People's Army), poszerzyła się baza społ. opozycji (zwł. po zabójstwie w 1983 B. Aquino), powstał ruch separatystyczny Morów (na w. Mindanao i Sulu); w wyborach 1986 Corazón Aquino (wdowa po zamordowanym) pokonała Marcosa, a masowy ruch protestu zmusił dyktatora do emigracji; 

1987 uchwalono nową konstytucję i wszczęto reformę rolną, USA zmuszono do opuszczenia baz wojskowych; 1992 władzę przejął F. Ramos, b. współpracownik Marcosa, a później jego przeciwnik; od 1998 prezydentem J. Estrada (były gwiazdor filmowy) – w kraju postępująca demokratyzacja, prywatyzacja gospodarki wspierana przez MFW i Bank Światowy, wkrótce naruszona wskutek wzrostu korupcji za rządów Estrady, przymuszonego w rezultacie do dymisji; 

2001 rządy objęła wiceprezydent Gloria Macapagal Arroyo (2004 reelekcja); problemem wewn. trwające od 1978 powstanie Morów na w. Mindanao, dążących do jej oderwania od katolickich F. i stworzenia muzułmańskiego państwa (wojna pochłonęła już 120 tys. ofiar); zawarty VI 2001 w Libii układ rozejmowy (w zamian za szeroką autonomię) z Islamskim Frontem Wyzwolenia Moro wciąż jest naruszany przez radykalną grupę Abu Sajefa (porwania cudzoziemców, zamachy terrorystyczne), mającą siedziby na wyspach Basilan i Jolo; 

2005 opozycja zarzuciła Arroyo korupcję i nepotyzm oraz sfałszowanie wyników wyborów, sugerując poddanie głowy państwa procedurze impeachmentu; w wyniku wdrożonego dochodzenia parlament większością głosów odrzucił oskarżenie; państwo uczestniczące regularnie w misjach pokojowych ONZ. 2010 - 2016 prezydentem Benigno Aquino III. Maj 2016 - wybory prezydenckie wygrał Rodrigo Duterte - populista, popierający gwałty zbiorowe i szwadrony śmierci.

LEGASPI, ELEMI, TOLEDO, LAOAG, KORREHIDOR, CALBAYOG, ABU SAJEF, DAVAO, LIPA, MIĘDZYNARODOWY TRYBUNAŁ WOJSKOWY DLA DALEKIEGO WSCHODU

• Filipiny, (Republika Filipin)
• Filipiny a erotyzm, Filipińczycy są wprawdzie...
• TOLEDO, (Filipiny)