Państwo federacyjne istniejące pod tą nazwą w latach 1929-2003 w płd. Europie, na Płw. Bałkańskim i przybrzeżnych wyspach (ok. 1000; najw. Krk, Cres, Brač); graniczyło z Włochami, Austrią, Węgrami, Rumunią, Bułgarią, Grecją, Albanią; od zach. granica morska na Adriatyku dł. 2092 km; pow. 255 804 km2; 22,3 mln mieszk. (1980); stol. Belgrad 1,5 mln mieszk. (1978); gł. miasta: Zagrzeb, Skopje, Sarajewo, Lublana, Split, Nowy Sad, Rijeka, Titograd (ob. Podgorica); j. urzędowe: serbski, chorwacki, słoweński, macedoński; jednostka monetarna: dinar.
WARUNKI NATURALNE: patrz Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Macedonia, Serbia i Czarnogóra, Słowenia.
LUDNOŚĆ: kraj wielonarodowy; wg spisu z 1971 Serbowie - 39,7%, Chorwaci - 22,1%, Słoweńcy - 8,3%, Albańczycy (zamieszkujący gł. Kosowo) 6,4%, Macedończycy - 5,8%, Czarnogórcy - 2,5%, Węgrzy - 2,3%, Turcy - 1% oraz Muzułmanie (o nieokreślonej przynależności nar., zamieszkujący gł. Bośnię) - 8,4%; gęstość zaludnienia 87 osób/km2; wyznania: 40% prawosławni (gł. Serbowie, Macedończycy i Czarnogórcy), 30% katolicy (Chorwaci i Słoweńcy), 12% muzułmanie (Albańczycy, częściowo Bośniacy), nadto protestanci i bezwyznaniowi.
USTRÓJ: państwo federacyjne pn. Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii, złożone z 6. republik (Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Serbia, Słowenia) i 2. okręgów autonomicznych w obrębie Serbii (Kosowo, Wojwodina); głową państwa prezydent (wg konstytucji z 1961), dożywotnio J. Tito, a po jego śmierci Prezydium SFRJ (z rotacyjnym przewodniczącym); parlament (Zgromadzenie SFRJ) dwuizbowy: izba niższa pn. Skupsztina Związkowa liczyła 220 delegatów (po 30 z każdej republiki i po 20 z każdego okręgu); izba wyższa pn. Rada Republik i Okręgów Autonomicznych - 88 delegatów (po 12 z każdej republiki i po 8 z okręgu autonomicznego); organem wykonawczym Związkowa Rada Wykonawcza z przewodniczącym w randze premiera; republiki i obwody posiadały własne parlamenty i konstytucje; wybory do wszystkich organów pośrednie, poprzez delegatów gmin i zakładów pracy; władza (po II woj. świat.) praktycznie w rękach Związku Komunistów Jugosławii (do 1952 – Komunistyczna Partia Jugosławii).
GOSPODARKA: kraj przem.-rolniczy o specyficznej strukturze zarządzania przemysłem, eksponującej rolę przedstawicielstw robotniczych w zakładach pracy (samorząd pracowniczy); rozwinięte hutnictwo żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, aluminium, przem. maszynowy, elektrotechniczny, stoczniowy, samochodowy (zastava, jugo), chem., drzewny, spoż.; najlepiej rozwinięta Słowenia i Chorwacja, najsłabiej Czarnogóra i Macedonia; rolnictwo w 80% indywidualne; uprawa zbóż (kukurydzy i pszenicy), winorośli, słonecznika, buraków cukrowych, tytoniu, bawełny, roślin pastewnych, oliwki, warzyw; rozwinięte sadownictwo i przetwórstwo owoców i warzyw; hodowla trzody chlewnej i drobiu, w rejonach górskich owiec, osłów i mułów; niezła sieć drogowa, słabsza kolejowa; rozwinięty transport morski, gł. porty: Rijeka, Split, Koper, Bar, Ploce; spore znaczenie turystyki, liczne nadmorskie miasta i ośr. wypoczynkowe, m.in. Dubrownik, Split, Opatija, Pula, Zadar; 9 uniwersytetów, ponad 30 innych szkół wyższych, akademie nauk w każdej z republik.
HISTORIA J. sięga końca XIX w.; terminem tym określano początkowo całą płd. Słowiańszczyznę; 1905 działacze chorwaccy ogłosili tzw. rezolucję rijecką, postulującą jedność Słowian płd. i wyzwolenie z zależności od monarchii Habsburgów, akceptowaną niebawem przez Serbów i Słoweńców; 1918 powstało zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców pod berłem serbskiej dynastii Karadziordziewiciów, złożone z Serbii, Chorwacji, Słowenii, Macedonii, Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny; 1929 zamach stanu dokonany przez Aleksandra I Karadziordziewicia przyniósł zniesienie konstytucji i rozwiązanie parlamentu oraz proklamowanie Królestwa Jugosławii; 25 III 1941 przystąpienie do paktu berlińskiego; w odpowiedzi zamach stanu dokonany przez opozycję, a w ślad za tym rozpoczęta 6 IV 1941 niemiecka interwencja zbrojna, trwającą 12 dni, zakończona kapitulacją J. i powołaniem rządu emigracyjnego w Londynie; tereny okupowane włączono częściowo do Niemiec, Włoch, Bułgarii i Węgier, na terenie Chorwacji, Bośni i Hercegowiny utworzono tzw. Niepodległe Państwo Chorwackie, w którym władzę objął ruch rodzimych faszystów zw. ustaszami z A. Pavelicem na czele; także w Czarnogórze i Serbii powołano do życia marionetkowe rządy kolaborantów równocześnie w J. zrodził się silny ruch oporu, złożony z tzw. czetników (reprezentujących rząd emigracyjny) oraz partyzantów komunistycznych pod kierownictwem Josipa Broz Tito, liczących pod koniec II woj. świat. ponad pół mln żołnierzy.
1945 powstał wspólny rząd z Tito na czele; proklamowano republikę, 1946 przekształconą pod naciskami ZSRR w Federacyjną Ludową Republikę J. złożoną z 6 równorzędnych republik o odrębnych konstytucjach; 1948 zerwanie stosunków politycznych i gosp. z ZSRR, nawiązanie współpracy z Zachodem; 1954 zakończenie sporu z Włochami o terytorium od Triestu po Pulę, ustanowienie granic; po upadku stalinizmu ponowne wpływy rosyjskie; 1963 proklamowanie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki J.; w gospodarce unikatowe w skali europejskiej eksperymenty dot. roli samorządów robotniczych w przedsiębiorstwach; 1980 śmierć Tito zapoczątkowała okres wzrostu napięć narodowościowych, zakończony 1991 rozpadem “dawnej” J. i proklamowaniem niezależności przez Słowenię, Macedonię, Chorwację oraz Bośnię z Hercegowiną oraz wybuchem jugosłowiańskiej wojny domowej, toczonej początkowo przez kilka dni na terenie Słowenii (VI 1991), potem na obszarze Chorwacji, a od III 1992 gł. w Bośni i Hercegowinie; IV 1992 – proklamowanie “nowej” Jugosławii na obszarze Serbii i Czarnogóry oraz autonomicznych okręgów Wojwodiny i Kosowa, nie uznawanej przez ONZ; 1990-94 zajęcie przez Serbów ok. 30% pow. Chorwacji i 60% pow. Bośni i Hercegowiny, sankcje gospodarcze ONZ, próby mediacji pokojowych i rozmieszczenie “błękitnych hełmów” wokół stref konfliktu; pod koniec 1995 rokowania dyplomatyczne i rozejm, koniec wojny domowej między republikami b. Jugosławii; na terenie nowej J. bardzo trudna sytuacja gosp. (XII 1994 w Serbii padł światowy rekord hiperinflacji - 200 000%), równolegle ucisk narodowościowy wobec Albańczyków w Kosowie;
1997 wybór S. Miloševicia na prezydenta J. (wcześniej był prezydentem Serbii), nasilenie represji w Kosowie; 1999 odrzucenie przez Miloševicia porozumienia pokojowego w Kosowie, wynegocjowanego pod międzynar. patronatem tzw. Grupy Kontaktowej (USA, Francja, W.Brytania, Niemcy i Rosja), w odpowiedzi radykalna blokada ekon. Serbii i wszczęcie przez NATO nalotów na J.; w wyniku tych działań wycofanie się wojsk serbskich z Kosowa i rozmieszczenie tam międzynar. oddziałów pokojowych (KFOR); narastające tendencje niepodległościowe w Czarnogórze (która zachowywała neutralność podczas konfliktu w Kosowie); X 2000 w wyborach prezydenckich zwycięstwo kandydata opozycji Vojislawa Kosztunicy (mimo prób sfałszowania wyborów), a po objęciu przez niego władzy - stopniowa normalizacja sytuacji (przyjęcie do MFW, przywrócenie członkostwa ONZ i w Radzie Europy, zniesienie embarga na dostawy paliw oraz zakazu lotów do Jugosławii).
2001 Milošević został wydany Międzynar. Trybunałowi ds. zbrodni w krajach b. Jugosławii w Hadze; przedmiotem sporów między Kosztunicą, a serbskim premierem Zoranem Dzindziciem stała się kwestia wydania kilku dalszych polityków (m.in. aktualnego prezydenta Serbii), oskarżonych o zbrodnie wojenne w Kosowie; na mocy porozumienia podpisanego III 2002 przez prezydentów i premierów Serbii i Czarnogóry Federacyjna Republika Jugosławii przestała istnieć, a w jej miejsce powstało państwo p.n. Serbia i Czarnogóra; ze wspólnym prezydentem, jednoizbowym parlamentem, rządem, sądownictwem, polityką zagr. (jedno miejsce w ONZ zajmowane rotacyjnie) i obronną; oddzielne pozostaną systemy gospodarcze, służby celne i waluty (w Czarnogórze - euro, w Serbi - dinar); umowę zawarto na 3 lata; jeśli po ich upływie Czarnogóra będzie się chciała wycofać z umowy, sukcesorką Federacyjnej Republiki Jugosławii zostanie Serbia; ratyfikacja umowy przez parlamenty obu republik oraz parlament federalny J. została już przeprowadzona;
4 II 2003 oficjalnie przestała istnieć, jej kontynuację stanowi Serbia i Czarnogóra - państwo o charakterze luźnej federacji republik Serbii i Czarnogóry, formalnie utworzone 4 II 2003, powołane na okres 3 lat, po których Czarnogóra w drodze referendum określi swój dalszy status formalnoprawny (niepodległość bądź pozostanie w związku z Serbią); S. i C. mają wspólnego prezydenta (Svetozar Marković z Czarnogóry), jednoizbowy parlament, wspólny rząd, politykę zagraniczną i sądownictwo; odrębna pozostaje polityka gospodarcza (m.in. inna waluta) i w sprawach wewnętrznych; patrz też Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra, Kosowo, Macedonia, Serbia, Słowenia.
KRALJEVO, TELEKI, XOXE, SAINT-GERMAIN-EN-LAYE, SERBSKI TEATR, LOZAŃSKIE KONFERENCJE, KARADZIORDZIEWICIE, PIOTR II KARADZIORDZIEWIĆ, BUDVA, ANDRIĆ Ivo- Jugosławia, mieszkaniec byłej Jugosławii,...
- Jugosławia, państwo proklamowane...
- Jugosławia, (Federalna Republika...