Nippon, Nihon
Państwo w Azji Wsch. na W. Japońskich (O. Spokojny); oddzielone od kontynentu azjatyckiego morzami: Ochockim, Japońskim i Wschodniochińskim; położone na 4 dużych wyspach: Honsiu, Hokkaido, Kiusiu i Sikoku, oraz na ok. 3,4 tys. mniejszych wysp, (częściowo nie zamieszkanych); pow. 377 780 km2; 127,9 mln mieszk. (2005); stol. Tokio 12,4 mln mieszk. 31,2 mln w zespole miejskim; gł. m.: Jokohama, Osaka, Nagoja, Sapporo, Kobe, Kioto, Fukuoka, Kawasaki, Hiroszima; j. urzędowy japoński; jednostka monetarna: 1 jen = 100 senów; PKB na 31 tys. dol. na 1 mieszk. (2005).LUDNOŚĆ składa się w 99,2% z Japończyków, 0,6% z Koreańczyków; jeden z najgęściej zaludnionych krajów świata: 336 osób/km2; w miastach 77% mieszk.; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 78 lat, kobiety – 85 lat; wyznania: 39,5% szintoiści, 38,3% buddyści, nadto 11,4 mln wyznawców religii mieszanych, 1,4 mln chrześcijan (gł. protestantów).
USTRÓJ: dziedziczna monarchiaparlamentarna na podstawie konstytucji z 1947 (zawierającej m.in. zapisy ograniczające możliwość posiadania sił zbrojnych); parlament dwuizbowy: niższa Izba Reprezentantów (zw. Shugi-in), 480 czł., wybieranych na 4 lata; wyższa Izba Radców (zw. Sangi-in), 252 czł. wybieranych na 6 lat (100 w głosowaniu bezpośrednim, reszta w pośrednim), połowa składu odnawiana co 3 lata; głowa państwa: cesarz Akihito Tsuyu No Mija (od 1989); władzę wykonawczą sprawuje rząd, premiera powołuje cesarz (z reguły przywodcę większości parlamentarnej); kraj dzieli się na 43 prefektury terytorialne, 2 miejskie, stolicę i prowincję Hokkaido, tradycyjnie złożoną z 8 regionów.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. większości wysp pagórkowate i górzyste; najw. szczyt na w. Honsiu – wulkan Fudżi-jama, 3776 m; większość nizin wzdłuż wybrzeży; obszar aktywny sejsmicznie, kilka tys. wstrząsów rocznie, wzniecających często wysoką falę morską (tsunami), ponad 50 czynnych wulkanów, liczne gorące źródła mineralne (m.in. słynne uzdrowisko Beppu); klimat monsunowy, morski, na płn. umiarkowany, ciepły, na płd. podzwrotnikowy; charakterystyczne stosunkowo gorące lato i chłodna zima (wpływ ciepłego prądu morskiego Kuro-Siwa i zimnego Oja-Siwa); średnia temp. sierpnia od 18-20°C na płn. do 28°C na płd.; stycznia analogicznie od –6°C do 14–18°C; latem w rejonie Tokio powietrze upalne, przesycone wilgocią; pora deszczowa trwająca kilka tygodni zwykle na przełomie czerwca i lipca; podczas monsunu zimowego obfite opady śniegu i gwałtowne wiatry.
Pokrywa śnieżna utrzymuje się ok. 5 miesięcy; średnia roczna suma opadu 1000 do 1500 mm, na Kiusiu i Honsiu w części płn.-zach. 1500 do 3000 mm; w sierpniu i wrześniu częste tajfuny; rzeki krótkie, płytkie, o dużym spadku, nieżeglowne; najdłuższe: Ishikari (654 km) na Hokkaido, Shinano (369 km), Tone, Ara, Tenryū, Kiso na Honsiu, Chikugo na Kiusiu; wiele jezior kraterowych i kalderowych, najw. Biwa na Honsiu (675 km2); roślinność, wskutek znacznej rozciągłości południkowej kraju, mocno zróżnicowana, od lasów szpilkowych typu tajgi na Hokkaido, po subtropikalne na Riukiu; lasy zajmują 66,5% pow.; liczne parki nar. i rezerwaty, m.in. Fudżi (71 tys. ha) i Aso (78 tys. ha).
GOSPODARKA. Japonia jest, obok USA i RFN, jednym z najwyżej rozwiniętych gospodarczo krajem świata, o b. niskim bezrobociu, minimalnej inflacji (przechodzącej w deflację)i wysokiej ekspansji kapitałów inwestycyjnych za granicę, gł. do Chin i krajów Azji Płd.-Wsch.; zatrudnienie w przem. wynosi 33,2%, w usługach 57,7%, w rolnictwie 6,6%; przemysł oparty w gł. mierze na surowcach importowanych; J. posiada tylko niewielkie zasoby węgla kam., rud miedzi, cynku i ołowiu, żelaza i manganu, pirytów, siarki, ropy naft. i gazu ziemnego; I miejsce w świecie (1993: 13,4 mln pojazdów) w produkcji samochodów (osobowych, ciężarowych, autobusów, motocykli); koncerny: Toyota, Nissan, Honda; rozwinięty przem. elektroniczny – koncerny Hitachi, Matsushita, Sony, Mitsubishi; blisko połowa światowej produkcji komputerów pochodzi z J.; hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. maszynowy, elektrotechniczny (koncern Toshiba), stoczniowy (I miejsce w świecie), chemiczny (nawozy sztuczne, tworzywa i włókna syntetyczne), włókienniczy (zwł. jedwabniczy i bawełniany), celulozowo-papierniczy, optyczny i precyzyjny (aparaty fotograficzne, zegarki, kamery filmowe), cementowy; główne rejony koncentracji przem.: Tokio-Jokohama, Osaka-Kōbe, Nagoja, płn. część Kiusiu; 41 elektrowni atomowych (w budowie dalszych 40, dla uniezależnienia się od dostaw paliw mineralnych) dostarcza 27,7% energii.
Wysoko rozwinięte rolnictwo zaspokaja 75% zapotrzebowania na żywność; uprawa ryżu, pszenicy, jęczmienia, żyta, ziemniaków, warzyw, drzew owocowych, winorośli, tytoniu, buraka i trzciny cukrowej, herbaty, soi, rzepaku i orzeszków ziemnych; hodowla bydła, trzody chlewnej, drobiu; nadto tradycyjna hodowla jedwabników; znaczące rybołówstwo (I miejsce w świecie, ponad 10 mln ton rocznie), w tym wielorybnictwo; wysoko rozwinięta sieć komunikacji kolejowej (najszybsza kolej w świecie, zw. Tōkaidō, łącząca Tokio z Osaką), drogowej (m.in. podmorski tunel dł. 54,2 km, łączący Hokkaido z Honsiu), wielka flota handlowa (II m. w świecie); 36 uniwersytetów, liczne szkoły wyższe różnych specjalności, najw. w świecie wskaźnik ilości studentów oraz młodzieży kończącej szkołę średnią; spora turystyka – 3,5 mln osób rocznie; najw. w świecie ilość dni roboczych w roku (234 w 1995), przy niskim wykorzystaniu urlopów; najdłuższy dzień pracy w krajach wysoko rozwiniętych – 8,5 godz. Od końca lat 90. oznaki stagnacji gosp. (wzrost PKB - poniżej 2% rocznie, rosnące bezrobocie, rekordowe zadłużenie budżetu).
HISTORIA. Początki osadnictwa na W. Japońskich sięgają IV tysiąclecia p.n.e., kiedy to rozwinęła się tzw. kultura ceramiczna; ok. 300 lat p.n.e. zaczyna się okres ceramiki sznurowej zw. jōmon, a nast. kultury yayoi (do ok. 250 n.e.); proces jednoczenia plemion zamieszkujących wyspy zapoczątkowany został w I w. p.n.e., przez legendarnego władcę Jimmu; 57 n.e. cesarz Chin uznaje jednego z jego następców królem Yamato (dawna nazwa J.); w IV w. następuje uzależnienie części wysp od Korei, skąd napływa buddyzm, a w VII w. od Chin, skąd J. przejmuje chiński system administracji rodowej i urzędów zależnych pośrednio od cesarza oraz konfucjański system prawa; w poł. VII w. władzę u boku ubezwłasnowolnionego cesarza obejmuje ród Fujiwara, wprowadzając centralistyczne zasady rządów zw. Taika; 710–794 okres Nara (nazwa od ówczesnej stolicy J.), rozwój buddyzmu, demontaż władzy cesarza; 794–1192 okres Heian (nazwa od kolejnej stolicy; ob. Kioto), pacyfikacja plemion Ajnów zamieszkujących Honsiu; pojawienie się klanów wojowników (bushi);
1192 władzę przejmuje ród Minamoto, wprowadzając system rządów bakufu, pojawia się instytucja shōguna, czyli namiestnika rządzącego w imieniu cesarza (którego rola w sprawowaniu władzy maleje); 1203–1333 faktyczne rządy rodu Hōjō, w tym okresie napady wojsk mongolskich, których flotę zniszczyć dopomogły silne wiatry; 1336–1573 rządy shōgunów z rodu Ashikaga charakteryzują silne walki wewn. między dwiema liniami potomków pretendującymi do władzy (Dworem Północy i Południa), prowadzące do upadku ekon. kraju; 1549 pojawienie się pierwszych misjonarzy chrześcijańskich z Europy, początek rozwoju handlu, powstanie wielkich portów Sakai, Osaka, Hakata, Nagasaki; 1573 Oda Nobunaga obala rządy szogunów Ashikaga, zaczyna jednoczyć kraj, zwalcza buddyzm, popiera chrześcijaństwo; jego dzieło kończy gen. Toyotomi Hideyoshi, organizator łupieżczych wypraw na Koreę;
1600–1867 szogunat rodu Tokugawa, tzw. okres Edo (od nazwy siedziby rodu, ob. Tokio); ograniczenie samodzielności feudałów, zakaz kontaktów z Europejczykami (z wyjątkiem Holendrów), prześladowania misjonarzy, upadek handlu wskutek izolacji, zubożenie wsi, liczne bunty chłopskie; 1854–58 USA, Anglia, Rosja, Holandia i Francja wymuszają podpisanie układów handlowych i otwarcie kraju; 1867 obalenie szōguna Togukawa Yoshinobu otwiera tzw. erę Meiji (nazwa od imienia cesarza) trwającą do 1912; rozpoczyna się okres wielkiej modernizacji J.; likwidacja szogunatu, powstaje nowa administracja, nowy system podatkowy i nowy podział administracyjny kraju (na miejsce dawnych księstw), powstają pierwsze linie kolejowe, poczta, nowoczesne szkolnictwo, wprowadza się nowy pieniądz, kalendarz gregoriański itp.; powstają pierwsze partie polityczne; pierwsze koncerny (Mitsubishi, Mitsui) wywierające duży wpływ na politykę państwa; 1889 J. otrzymuje konstytucję umacniającą władzę cesarską, a rok później parlament; wzrost gospodarczy rodzi aspiracje terytorialne; 1894 wojna z Chinami o Koreę, w wyniku której J. zdobywa Tajwan; 1904 wojna z Rosją (głośne bitwy pod Port Artur, Mukdenem, Cuszimą), zajęcie płd. części Mandżurii i płd. Sachalinu;
1910 aneksja Korei; podczas I woj. świat. J. występuje po stronie Ententy,nominalnie odgrywa rolę mocarstwa w trakcie konferencji wersalskiej; 1931 konflikt zbrojny z Chinami, zajęcie Mandżurii, potępione przez Ligę Narodów, z której 1933 J. wystąpiła; 1936 pakt antykominternowski z Niemcami; 1938 postępujący podbój Chin, zajęcie Szanghaju, Nankinu, Kantonu, Wuhanu, próba zajęcia Mongolii; 1940 pakt berliński z Niemcami i Włochami; 1941 zajęcie franc. Indochin, traktat o nieagresji z ZSRR (zerwany przez ZSRR w IV 1945); napad na bazę amer. marynarki wojennej w Pearl Harbor na Hawajach, 1942 inwazja na Filipiny, zdobycie w pierwszej fazie wojny Syjamu, Hongkongu, Birmy, Singapuru, Borneo, Celebesu, Sumatry; w miarę konsolidacji aliantów tracenie zajętych pozycji; w VII 1945 wezwana do bezwarunkowej kapitulacji J. nie ugięła się i dopiero po zrzuceniu bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki przyjęła warunki pokoju (2 IX 1945); po wojnie początkowo status państwa okupowanego, z amer. bazami wojskowymi; gł. jap. przestępcy wojenni byli sądzeni 1948 przez Międzynar. Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu w Tokio;
1947 cesarz Hirohito zrzeka się "boskich" atrybutów władzy; nowa konstytucja zawiera m.in. zakaz posiadania własnych wojsk (z wyjątkiem sił tzw. samoobrony utworzonych w 1954), dokonuje także rozdziału państwa i Kościoła (szinto przestaje być religią państwową); 1951 J. podpisuje układ pokojowy (do dziś brak układu pokojowego z Rosją jako sukcesorką ZSRR, związany z tym jest spór terytorialny o wyspy kurylskie); 1952 J. odzyskuje niepodległość, USA zatrzymuje jednak kilka wysp dla celów militarnych, w tym Okinawę; 1955 powstaje Partia Liberalno-Demokratyczna (LDP), która od tego czasu prawie nieprzerwanie(z krótką przerwą w latach 90.) rządzi krajem; 1956 J. zostaje przyjęta do ONZ, następuje unormowanie stosunków z ZSRR;
1960 odnowienie jap.-am. układu o bezpieczeństwie; po wojnie koreańskiej, a częściowo także dzięki niej (dostawy dla armii USA), J. weszła w okres szybkiego wzrostu gospodarczego (ok. 10% rocznie), co wiązało się z podniesieniem standardów życiowych, ale także poważnym zanieczyszczenie środowiska; 1972 Okinawa wraca pod zwierzchność japońską, w tym samym roku przywrócenie stosunków dyplomatycznych z Chinami (oraz zamknięcie ambasady na Tajwanie); 1973 kryzys naftowy doprowadza do przebudowania japońskiej gospodarki, przejście z energochłonnej (i zależnej od ropy) produkcji na przemysł technologiczny - szybki rozwój tego sektora sprawił, że japońska gospodarka stała się drugą największą gospodarką świata; 1989 po śmierci Hirohito cesarzem zostaje Akihito;
1993 spowodowana łapówkarskimi skandalami i zastojem gospodarczym przegrana Partii Liberalno-Demokratycznej (LDP), rządy obejmuje koalicja 7 partii, która upada po roku - 1994 władzę przejmuje koalicja liberałów z socjalistami; III 1995 religijna sekta Aum Shinrikyo przeprowadza atak gazowy z użyciem sarinu w tokijskim metrze, w zamachu umiera 12 osób, poszkodowanych jest ponad 5 tysięcy; przez dekadę lat 80., dzięki niskiej inflacji i szybkiemu wzrostowi gospodarczemu (ponad 4%), japoński rynek przyciągał zagranicznych inwestorów, również kapitał spekulacyjny; jego wycofanie spowodowało w latach 1990-97 kryzys (deflacja, duża ilość bankructw, spadek produkcji przemysłowej, wzrost bezrobocia i zadłużenia, utrata wartości aktywów - straty netto były równe dwuletniej produkcji przemysłowej kraju);
2001 premierem zostaje J. Koizumi, podejmuje on działania na rzecz poprawy sytuacji gospodarczej kraju (najważniejszym elementem jego reform gospodarczych była prywatyzacja Poczty Japońskiej, będącej największym bankiem świata o kapitale 3 bln dol., w 2005), zwiększa także aktywność japońską na arenie międzynarodowej – IX 2002 jako pierwszy przywódca japoński odwiedza Północną Koreę, II 2004 wysyła do Iraku 400 żołnierzy japońskich (nie mają brać udziału w walkach), IX 2004 występuje o przyznanie J. stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa ONZ (razem z Brazylią, Niemcami i Indiami); od 2005 gospodarka japońska zaczyna wychodzić z recesji;
IX 2006 premierem zostaje Shinzo Abe; VII 2007 po wyborach uzupełniających do Izby Radców większość zdobyła centrowa Partia Demokratyczna – jest to po 1955 pierwsza partia, która zdołała wygrać z pozostającą bez przerwy u władzy Partią Liberalno-Demokratyczną; IX 2007 po dymisji premiera Shinzo Abe nowym szefem rządu zostaje Yasuo Fukuda; IX 2008 Yasuo Fukuda podaje się do dymisji (w czerwcu izba wyższa parlamentu próbowała usunąć go z urzędu), na czele rządu staje były minister spraw zagranicznych Taro Aso.
2009 wybory parlamentarne wygrała opozycyjna Demokratyczna Partia Japonii - PL-D utraciła władzę po 54 latach rządów; nowym premierem Yukio Hatayama (ur. 1947, inżynier), który jednak już rok później podał się do dymisji w wyniku szeregu błędów; jego następcą został dotychczasowy minister finansów Naoto Kan (63 lata). 2011 katastrofalne trzęsienie ziemi (o sile 9 st. w skali Richtera), jednak większość strat spowodowały nie same wstrząsy, a wywołane przez nie potężne tsunami.
NITTA YOSHISADA, LAKA, SITODRUK, AKASHI, EUROPEJSKA AGENCJA ENERGII ATOMOWEJ, NANAO, AOMORI, TAKAYAMA, ITAGAKI, BEPPU