JORDANIA

Al-Mamlaka al-Urdunnijja al-Haszimijja, Haszymidzkie Królestwo Jordanii

Państwo w płd.-zach Azji, na obszarze Bliskiego Wschodu; graniczy z Izraelem, Syrią, Irakiem, Arabią Saudyjską; na południu wąski skrawek dostępu do zat. Akaba M. Czerwonego (8 km); pow. z Zachodnim Brzegiem Jordanu 97 740 km² (bez niego - 92 300 km²); 5,8 mln mieszk. (2004); stol. Amman, 1,3 mln mieszk.; gł. m.: Zarka, Irbid, Rusaifa, Salt, Akaba; j. urzędowy – arabski, nadto angielski; jedn. monetarna: 1 dinar jordański = 1000 filsów; PKB na 1 mieszkańca 4300 dol. (2002).

LUDNOŚĆ składa się w 99% z Arabów, w tym ok. 60 do 80% Palestyńczyków; nadto Czerkiesi, Ormianie, Turcy, Kurdowie;w miastach zamieszkuje 68% ludności; gęstość zaludnienia 59 osób/km²; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 66 lat, kobiety – 70 lat; dominująca religia: muzułmanie sunnici 93% (chrześcijanie 4,9%).

USTRÓJ. Monarchia konstytucyjna na podstawie konstytucji z 1952 (wielokrotnie modyfikowanej); parlament dwuizbowy (Zgromadzenie Nar.), złożony z Izby Reprezentantów - 80 deputowanych wybieranych na 4 lata w wyborach powszechnych (z zastrzeżeniem 19 mandatów dla mniejszości wyznaniowych i narodowych) i Senatu, 40 czł. mianowanych przez króla (połowa składu odnawiana co 2 lata); głową państwa król Abdullah II ibn Husajn (od 1999); kraj dzieli się na 8 prowincji (muhafaz) i obszar pustynny.

WARUNKI NATURALNE. Większość powierzchni J. zajmuje pustynny płaskowyż, obniżający się z zach. na wsch., od 1300 do 800 m; najw. szczyt Dżabal Ramm, wys. 1754 m; po zach. stronie wielki rów tektoniczny, biegnący wzdłuż rzeki Jordan do M. Martwego, przechodzący następnie w dolinę Wadi al-Araba i ciągnący się do zat. Akaba; tylko w części płn., poczynając od Ammanu, warunki sprzyjające rozwojowi osadnictwa; klimat w części płd.-wsch. podzwrotnikowy, suchy, na obszarze Pust. Syryjskiej roczny opad nie przekracza 100 mm; w części środkowej kraju kontynentalny, podzwrotnikowy; w części płn.-zach. podzwrotnikowy morski, z roczną sumą opadu 600 do 800 mm; średnia temp. stycznia 7–15^o, lipca 26–33^oC; gł. rz. Jordan (134 km w granicach J.) z dopływami Jarmuk i Jabbok; roślinność gł. pustynna lub półpustynna; liczne suche doliny (wadi); w nielicznych oazach palma daktylowa; resztki wiecznie zielonych lasów w części płn.-zach. zajmują 0,7% pow.

GOSPODARKA. Kraj słabo rozwinięty gospodarczo, o wysokim wskaźniku bezrobocia (ponad 20% – 2001) wywołanym falą uchodźców palestyńskich po wojnie w Zat. Perskiej (ok. 400 tys.), podczas której Jordania zachowała neutralność korzystną dla Iraku; podstawą gospodarki wydobycie fosforytów (6 miejsce w świecie); nadto rosnące przetwórstwo ropy naft. (dostarczanej z Arabii Saudyjskiej rurociągiem); wydobycie rud żelaza, miedzi i manganu, gipsu, soli kam. i potasowych; hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. włókienniczy, odzieżowy, przetwórstwo rolno-spożywcze; uprawa pszenicy, jęczmienia, prosa, palmy daktylowej, ogórków, pomidorów, fig, winorośli – ograniczona nikłym obszarem ziem nadających się pod uprawę (4% pow. kraju); jeszcze trudniejsze warunki hodowli (łąki i pastwiska zajmują 1% pow.), gł. owiec, kóz, osłów i mułów, wielbłądów; od 1967, po zajęciu zach. brzegu Jordanu oraz części Jerozolimy przez Izrael, spadek dochodów z turystyki i uzależnienie gospodarki od pomocy zagranicznej.

HISTORIA. W starożytności część terytorium ob. J. należała do państwa Izraelitów, a część do semickich plemion Amonitów, Moabitów i Edomitów; VI w. p.n.e. częściowo w rękach Nabatejczyków; od IV w. p.n.e. w państwie Seleucydów, następnie w składzie imperium rzymskiego; do końca III w. n.e. podległość królestwu Palmiry; VII w. zdobyta przez Arabów, odtąd część Syrii; XII w. częściowo opanowana przez krzyżowców, 1188 odebrana i włączona do Egiptu; 1517–1918 w imperium osmańskim; obszar zamieszkiwany gł. przez plemiona beduińskie; po klęsce Turcji w I woj. świat. terytorium mandatowe W. Brytanii, która 1921 utworzyła na wsch. brzegu Jordanu emirat Transjordanii, pod faktyczną władzą bryt. Wysokiego Komisarza z siedzibą w Jerozolimie; z jego inicjatywy utworzenie Legionu Arabskiego z tubylców, tłumiącego podczas II woj. świat. antybryt. powstanie w Iraku oraz uczestniczącego w walkach na terenie Syrii przeciw wojskom franc. rządu Vichy; 1945 Transjordania współzał. Ligi Państw Arabskich; 

1946 proklamowanie niepodległego królestwa J. pod panowaniem dyn. Haszymidów; 1948–49 udział w wojnie przeciw Izraelowi, zajęcie części bryt. terytorium mandatowego Palestyny na zach. brzegu Jordanu i wsch. części Jerozolimy, przyjęcie blisko połowy uchodźców palestyńskich z terenów zajętych przez Izrael; 1952-99 głową państwa król Husajn II ibn Talal; 1955 przyjęcie do ONZ; próby utworzenia z Irakiem Arabskiego Państwa Federalnego; 1967 utrata na rzecz Izraela ziem na zach. od Jordanu (Cisjordanii) oraz wsch. części Jerozolimy, przyjęcie kolejnej fali uchodźców palestyńskich; IX 1970 starcia zbrojne ze stacjonującymi na terenie kraju i usiłującymi go zdominować bojownikami palestyńskimi; 

1971 opanowanie ich baz i usunięcie z Jordanii do Libanu i Syrii zbrojnych formacji palestyńskich; w konflikcie Iranu z Irakiem (1980–88) i podczas agresji Iraku na Kuwejt (1991) życzliwa wobec Iraku neutralność (potępienie bombardowań); 1988 zrzeczenie się roszczeń do Cisjordanii (Zach. Brzegu Jordanu), polityka zbliżenia z Izraelem, 1993 podpisanie układu pokojowego kończącego trwający od 1948 formalny stan wojny między obu państwami; od początku lat 90. proces demokratyzacji, m.in. 1991 zniesienie zakazu działalności partii politycznych, tolerowanie opozycji (m.in. działalności Bractwa Muzułmańskiego, Hamasu, komunistów), w polityce gosp. konsekwentne bliskie stosunki z USA; 

1993 zwycięstwo wyborcze zwolenników króla i równoczesne wykrystalizowanie się silnej opozycji fundamentalistów muzułmańskich; 1997 podjęcie się przez Husajna roli mediatora między OWP a Izraelem z myślą o przyspieszeniu procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie; po śmierci Husajna 1999 królem jego syn Abdullah II, który kontynuuje linię polityczną ojca.

DURUZ, DŻABAL AD-, HEBRON, SAMARIA, AL-MAMLAKA AL-URDUNNIJJA AL-HASZIMIJJA, HAMAS, BLISKI WSCHÓD, NABLUS, JOM KIPPUR WOJNA, HUSAJN, ARABSKI PÓŁWYSEP

• Jordania, (Jordańskie Królestwo...
• JORDANIS,
• HASZYDZKIE KRÓLESTWO JORDANII,