Suomi, Republika Finlandii
Państwo w płn. , nad M. Bałtyckim; graniczy ze Szwecją, Norwegią i Federacją Rosyjską; pow. 338 100 km2 (wraz z obszarem ponad 6500 Wysp Alandzkich, o pow. 1552 km2, zamieszkanym przez 25 tys. mieszk.); 5,3 mln mieszk. (2003): stolica: Helsinki (590 tys. mieszk.); gł. miasta: Turku, Espoo, Tampere, Vantaa, Oulu, Lahti. j. urzędowe: fiński i szwedzki; waluta: 1 euro = 100 centów (do 31 XII 2001 1 marka fińska = 100 penni); PKB na 1 mieszk. 33 700 dol. (2003).
WARUNKI NATURALNE. Powierzchnia kraju przeważnie nizinna o młodej rzeźbie polodowcowej, geologicznie obszar należący do Fennoskandii (najstarszej części kontynentu europejskiego); w środk. części Pojezierze Fińskie z 55 tys. jezior, najw.: Saimaa (1700 km2, z sąsiednimi 4400 km2), Päijänne, Pielinen, Kalla; jeziora często ze sobą połączone w sposób naturalny lub sztuczny, tworzą wielki system wodny; ogółem wody zajmują ok. 10% pow. kraju; wzdłuż granicy z Rosją ciągnie się wyż. Maanselkä (wys. do 820 m); na płn. od koła podbiegunowego Wyż. Lapońska przechodząca w G. Skandynawskie (wys. do 1328 m, Haltiatunturi); nad Zat. Botnicką i Fińską niziny; linia brzegowa dobrze rozwinięta (wybrzeże fiordowo-skjerowe); u wejścia do Zat. Botnickiej W. Alandzkie (tylko 60 zamieszkanych).
Klimat umiarkowany, chłodny, na płd. wpływy morskie; średnie temp. zimowe: od -16-17C na płn. do -4C na płd.; średnie temp. letnie odpowiednio: 17–18C nad Zat. Fińską, 13–14C w Laponii; roczna suma opadów 500–650 mm; trwała pokrywa śnieżna utrzymuje się na płn. przez większą część roku. Rzeki krótkie, zasobne w wodę, najdł. Kemi (550 km), Tornio, Muonio; lasy zajmują 70% pow. (najbardziej zalesiony kraj europejski), na płd. mieszane (dąb, jesion, klon, lipa), na pozostałym obszarze gł. sosnowo-świerkowe i brzozowe (Laponia); na terenach najbardziej wysuniętych ku płn. tundra; ok. 30% pow. kraju zajmują bagna i torfowiska; faunę F. reprezentują renifery, rosomaki, lisy polarne, niedźwiedzie, wilki, kuny, gronostaje, łosie, jelenie, wydry, zające, wiele gat. ptactwa wodnego; 27 parków narodowych (najw. Lemmenjoen, Urho Kekkonen, Pallas-Ounastunturi), kilkadziesiąt rezerwatów.
LUDNOŚĆ. Finowie stanowią 93,5% ludności, Szwedzi fińscy 5,9%, inne narodowości 0,6% (w tym niespełna 2000 Lapończyków); gł. wyznaniem luteranizm (86,5%), oprócz niego 16 innych wspólnot chrześc. (w tym prawosławie), nadto mniejszości żydowskie i mahometańskie; 10% bezwyznaniowi; średnia gęstość zaludnienia (16 osób/km2) należy do najniższych w Europie; 62% ludności stanowią mieszk. miast; niski przyrost naturalny 3,3‰; przeciętna dł. życia: mężczyźni 73 lata, kobiety 79 lat.
USTRÓJ. Republika parlamentarna na podstawie konstytucji z 1999 (weszła w życie 2000); głową państwa prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 6 lat; władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament – Eduskunta (200 deputowanych, kadencja 4-letnia); na czele rządu (zw. Radą Stanu) premier powoływany przez parlament; system władzy wielopartyjny, z tradycyjną przewagą socjaldemokratów; kraj dzieli się pod względem adm. na 12 prowincji (w tym obszar autonomiczny Alandu, zamieszkanego w 95% przez ludność szwedzkojęzyczną).
GOSPODARKA. Kraj wysoko rozwinięty (czł. Unii Eur. od 1995), o gospodarce rynkowej (ze sporym udziałem sektora państwowego i spółdzielczego) i jednym z najwyższych w Europie produktów nar. brutto w przeliczeniu na 1 mieszk.; 62% produktu wytwarzają usługi, 5% rolnictwo, tradycyjnie rozwinięte leśnictwo (20% wartości eksportu) oraz powiązane z nim przemysły drzewny, meblarski, celulozowy, papierniczy i poligraficzny, należące do przodujących w świecie (1. miejsce w produkcji papieru na 1 mieszk., 4% produkcji światowej, 5,2% produkcji celulozy), supernowoczesne maszyny papiernicze, fabryki sklejek, prefabrykatów budowlanych, tarcicy, mebli; wysoko rozwinięty przem. elektroniczny (Nokia); wydobycie rud miedzi, cynku, kobaltu, w mniejszych ilościach żelaza, niklu, chromu, kobaltu, wanadu, tytanu, uranu, srebra, złota, siarki.
Rozwinięty przemysł metalowy, maszynowy (gł. urządzenia dla przem. drzewnego), hutnictwo żelaza i metali kolorowych, stoczniowy (promy, statki), elektrotechniczny (kable, odbiorniki radiowe i telewizyjne), chemiczny (kwas siarkowy i azotowy, nawozy sztuczne), włókienniczy, szklarski, rafinacja importowanej ropy naft., produkcja taboru kolejowego, cementu i porcelany, przem. spożywczy (gł. mleczarski, mięsny, browarniczy); rozwinięta energetyka, z braku ropy naft. i węgla bazująca po części na elektrowniach wodnych (pokrywają 20% zapotrzebowania) i jądrowych (18%), wspierana importem surowców oraz powszechnym wykorzystywaniem torfu w gospodarstwach domowych jako materiału opałowego.
Rolnictwo intensywne, dominują duże gospodarstwa towarowe o wysokim stopniu zmechanizowania i nawożenia; grunty orne stanowią 7,2% pow. kraju; uprawa (w b. trudnych warunkach klimatycznych) jęczmienia, owsa, pszenicy, ziemniaków, buraków cukrowych; na płd. rozwinięte sadownictwo i warzywnictwo; hodowla, zwł. bydła typu mlecznego, trzody chlewnej, owiec, kurcząt, na płn. reniferów; rozwinięte rybołówstwo i przem. rybny. Handel zagraniczny gł. z RFN, krajami skandynawskimi, W. Brytanią, USA, Rosją (zapaść gospodarcza tej ostatniej – przyczyną sporych trudności gosp. w pocz. lat 90.).
Rozwinięty system oświaty i kształcenia zawodowego, uzupełniany siecią uniwersytetów ludowych; dwie akademie naukowe, 8 uniwersytetów (najstarszy zał. 1640 w Turku, potem przeniesiony do Helsinek), 4 politechniki, liczne inne szkoły wyższe; rozbudowany system opieki socjalnej i bezpłatnej zdrowotnej; wysokie podatki (ponad 50%) przeznaczane na cele socjalne; b. niskie wydatki na zbrojenia, z zachowaniem jednak obowiązkowej służby wojskowej (cenionej jako istotny element edukacji obywatelskiej); wg Transparency International w ścisłej światowej czołówce państw wolnych od korupcji.
Sieć komunikacyjna dobrze rozwinięta na płd. kraju, transport gł. kołowy, linii kolejowych niewiele (6,3 tys. km); rozbudowany system dróg wodnych, wykorzystywany do spławu drewna; dobrze rozwinięta sieć telefoniczna; gł. porty mor.: Helsinki, Turku, Kotka, Hanko, Pori, Vaasa, Oulu, Kemi; międzynar. port lotniczy w Helsinkach.
HISTORIA. Finlandię pierwotnie zamieszkiwali żyjący w rozproszeniu Lapończycy, ok I w. n.e. z Estonii napłynęli Finowie, którzy nie wytworzyli organizacji państwowej; od poł. XII w. podbój kraju przez Szwedów; ok. 1155 chrystianizacja; 1157 zał. Turku; 1284 księstwo F. weszło w skład państwa szwedzkiego (od 1581 wielkie księstwo); 1550 Szwedzi zał. Helsinki; 1596 wielkie powstanie chłopskie przeciwko wprowadzeniu osobistego poddaństwa – krwawo stłumione przez szlachtę rodzimą i szwedzką. Od XIII/XIV w. stosunki handlowe z Lubeką, Gdańskiem, Rewlem (Tallinem); dominacja j. szwedzkiego opóźniła rozwój kultury narodowej Finów; piśmiennictwo w j. fińskim pojawiło się w XVI w. wraz z rozwojem luteranizmu.
Wojny Szwecji z Rosją (od poł. XVI w.) doprowadziły do odcięcia Rosji od Bałtyku (i poszerzenia terytorium F., która otrzymała też parlament stanowy), ale po przegranej przez Szwecję wojnie północnej (1700-21) i kolejnych konfliktach zbrojnych Rosja zajęła początkowo część, a po 1809 cały obszar F.; Aleksander I nadał F. status autonomicznego wielkiego księstwa, związanego z Rosją unią personalną, utrzymał też parlament stanowy oraz zwrócił księstwu ziemie anektowane przez Rosję podczas wcześniejszych wojen (m.in. Wyborg); 1863 wprowadzono do szkół j. fiński, F. zyskała też własny system monetarny; 1864 F. objęło przeprowadzone w Rosji uwłaszczenie chłopów; w drugiej poł. XIX w. nasiliła się walka o równouprawnienie języka fińskiego (fennomani), szwedzki bowiem nadal pozostawał j. urzędowym; po 1898 nasilenie rusyfikacji (j. ros. jedynym urzędowym, obowiązkowa służba w wojsku ros.), co przyczyniło się do wzmożenia dążeń niepodległościowych i szukania sojuszników także wśród Szwedów.
Założona w 1899 Fińska Partia Socjaldemokratyczna poszerzyła bazę społ. dążeń niepodległościowych o drobnomieszczaństwo i proletariat; po rewolucji 1905 osłabiona Rosja przywróciła F. autonomię w szerszym wymiarze; wprowadzono równe, tajne i powszechne wybory, 1906 parlament F. jako pierwszy w Europie przyznał prawa wyborcze kobietom; po wybuchu rewolucji bolszewickiej w Rosji (1917) proklamowano niepodległość F.; 1918 wybuchła też własna rewolucja socjalna, stłumiona przez wojska rządowe pod dowództwem C.G.E. Mannerheima; 1920 w Dorpacie (ob. Turku) zawarto pokój z Rosją, na mocy którego do F. przyłączono m.in. obszar Petsamo (ros. Pieczenga); w tymże roku F. przystąpiła do Ligi Narodów, która uznała jej prawa do W. Alandzkich; w okresie międzywojennym dominowały rządy partii centrowych i prawicowych, utrzymywano dobre stosunki z Niemcami, 1934 podpisano (na 10 lat) pakt o nieagresji z ZSRR, podejmując jednocześnie budowę pasa umocnień obronnych na Przesmyku Karelskim (tzw. linia Mannerheima);
X 1939 ZSRR (któremu na podstawie tajnego paktu Ribbentrop-Mołotow przypadła F. jako strefa wpływów) zażądał od F. ustępstw terytorialnych i prawa wprowadzenia wojsk sowieckich na jej terytorium; po odmowie, 30 XI 1939 wybuchła wojna fiń.-ZSRR (zw. wojną zimową), Sowieci zajęli zach. Karelię (z m. Wyborg), narzucając wiosną 1940 swoje warunki pokoju; 1941 po najeździe Niemiec na Rosję, F. przystąpiła do wojny po stronie Niemiec, ograniczając się do wojny z ZSRR (tzw. wojna kontynuacyjna); IX 1944 zerwano stosunki z Niemcami i zawarto rozejm w Moskwie; F. zobowiązała się do usunięcia ze swojego terytorium wojsk hitlerowskich (które wycofując się dokonały licznych zniszczeń) i zapłacenia kontrybucji;
1947 na mocy pokoju paryskiego ZSRR utrzymał granicę z 1940 (z obszarem Petsamo). Po wojnie pewne uzależnienie polityki zagr. od ZSRR, w zamian za niemieszanie się w sprawy ustrojowe i gospodarcze (potwierdzone paktem o przyjaźni i współpracy z 1948, na mocy którego m.in. w Porkkala pozostała na 50 lat sowiecka baza wojskowa); prezydenci J.K. Passikivi oraz U. Kekkonen (1946-81) utrzymywali przyjazne stosunki z ZSRR; od 1955 F. jest czł. ONZ i Rady Nordyckiej, od 1961 – EFTA (jako pełnoprawny czł. od 1986), od 1989 Rady Europy, od 1995 – Unii Europejskiej (wcześniej stowarzyszona z EWG i związana od 1970 porozumieniem o współpracy z RWPG).
Polityka zewn. F. była określana jako "aktywna neutralność": 1973 w Helsinkach odbyły się rozmowy przygotowawcze, a 1975 etap końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie; Helsinki były również gospodarzem konferencji SALT; po upadku ZSRR zawarto 1992 traktat z Rosją o dobrosąsiedztwie, równocześnie nastąpił przejściowy spadek koniunktury gosp. F. wywołany załamaniem eksportu do Rosji i koniecznością zmiany jego kierunków; 1995 Finlandia została przyjęta (wraz z Austrią i Szwecją) do Unii Eur., osiągając wkrótce jeden z najw. wskaźników wzrostu gosp. w Europie.
Rządy w okresie powojennym, ze względu na brak partii dysponujących większym poparciem, miały przeważnie charakter koalicyjny, nierzadko mniejszościowy czy pozapartyjny, ze znacznym wpływem prezydenta (1982-94 M. Koivisto, następnie M. Ahtisaari, od 2000 Tarja Halonen); w roku 2000 dokonano zmian w konstytucji, zmniejszając uprawnienia głowy państwa na rzecz parlamentu; 1 stycznia 2002 Finlandia przyjmuję walutę euro; w wyborach parlamentarnych 2003 zwyciężyli centryści (tracą rządy socjaldemokraci), premierem Anneli Jäätteenmäki, która w trzy miesiące później podała się do dymisji (oskarżona o oszustwa podczas kampanii wyborczej; oczyszczona z zarzutów po przeprowadzeniu dochodzenia prokuratorskiego), zastąpiona przez Matti Vanhanena (b. ministra obrony), od 2010 premierem Mari Kiviniemi; w polityce zagr. tradycyjnie neutralnej, żądanie zwrotu Karelii (z m. Wyborg i płw. Hanko, ok. 39 tys. km2) zagarniętej przez Rosję po tzw. wojnie zimowej 1939/40. Od VI 2011 do VI 2014 premierem Jyrki Katainen; od VI 2014-V 2015 premierem Alexander Stubb, od V 2015 premierem Juha Sipilä.