Al-Jaman, Al-Dżumhurijja al-Arabijja al-Jamanijja, ang. Republic of Yemen, Jemeńska Republika Arabska
Państwo na płd. krańcu Płw. Arabskiego, nad M. Czerwonym i Zat. Adeńską; graniczy od płn. z Arabią Saudyjską, od wsch. z Omanem; pow. 527 968 km2; 16,7 mln mieszk. (2004); stol. Sana, 1,4 mln mieszk.; gł. m.: Aden, Taizz, Hudaida, Makalla; język urzędowy arabski; jednostka monetarna: 1 rial = 100 filów; PKB na 1 mieszk. 800 dol. (2002).LUDNOŚĆ w stu procentach arabska; w miastach zamieszkuje 29% ludności; gęstość zaludnienia 32 osoby/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni i kobiety po 52 lata; wyznania – 99,9% muzułmanie, (54% sunnici, 45,9% szyici).
USTRÓJ. Republika prezydencka od 1990; głową państwa prezydent (kandydatów na ten urząd zatwierdza parlament) wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat (Ali Abd Allah Salah od 1990); parlament jednoizbowy (Izba Reprezentantów), 301 deputowanych, kadencja 5-letnia; premiera rządu powołuje prezydent na wniosek parlamentu; kraj dzieli się na 17 prowincji.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. wyżynno-górzyste, liczne stożki wygasłych wulkanów; najw. szczyt Dżabal an-Nabi Szu'ajb, 3760 m; na zach. nadbrzeżna, pustynna nizina Tihama; linia brzegowa słabo rozwinięta; miejscami rafy koralowe wzdłuż wybrzeży; klimat kontynentalny, suchy, na wybrzeżu zwrotnikowy, także suchy; roczna suma opadu od 100 mm na pustyni Tihama do 1000 mm w górach; rzeki rzadkie, przeważnie okresowe; liczne suche doliny (wadi); roślinność gł. pustynna i stepowa; lasy zajmują 5,9% pow.
GOSPODARKA. Jeden z uboższych krajów świata; ponad 50% analfabetów; bezrobocie rzędu 30%; podstawą gospodarki uprawa i eksport kawy (mokka) oraz tytoniu; nadto uprawa prosa, jęczmienia, kukurydzy, ryżu, drzew cytrusowych, palmy daktylowej, winorośli, bananów, melonów, sezamu, bawełny; koczownicze pasterstwo wielbłądów, niewielka hodowla owiec, kóz, bydła i koni; złoża ropy naftowej słabo zbadane, w niewielkim dotąd stopniu eksploatowane; wydobycie soli kamiennej; przem. petrochemiczny, włókienniczy, szklarski, mat. budowlanych, rolno-spożywczy; rzemiosło; brak linii kolejowych, sieć drogową stanowią gł. pustynne drogi samochodowe; port lotniczy w Sanie; gł. port morski Al-Hudajda.
HISTORIA. Terytorium obecnego Jemenu należało do obszaru, który starożytni Rzymianie określali mianem Arabia Felix; od XII do VII w. p.n.e. istniało tu plemienne państwo Minejczyków, obok którego na przełomie X/IX w. p.n.e. rozwinęło się państwo Sabejczyków (znana z Biblii królowa Saby), które przetrwało do II w. p.n.e.; później władzę przejęło jedno z plemion sabejskich – Himjaryci, których państwo 525 n.e. podbili Etiopczycy; od 575 w składzie monarchii perskiej; od połowy VII w. rosnące wpływy islamu, za którymi szło polityczne zwierzchnictwo kalifatu arabskiego; później silne wpływy władców Egiptu, rządy w rękach lokalnych dynastii; XVI–XIX w. część imperium osmańskiego; 1891–1911 okres walk o niezależność, zakończony uzyskaniem niepodległości dla części terytorium; od 1919, po klęsce Turcji podczas I woj. świat., w całości państwo niepodległe; odtąd konflikt z W. Brytanią o rejon Adenu; podczas II woj. świat. – neutralność; 1948 zamordowanie konserwatywnego, teokratycznego władcy, imama Jahji ibn Muhammada, zapoczątkowuje okres powolnych reform, władzę przejmuje jego syn Ahmad;
1957 ponowny spór graniczny z W. Brytanią; 1962 obalenie monarchii; 1967 pierwsze połączenie z J. Południowym; odtąd długotrwały proces łączenia i dzielenia kraju na dwa państwa, powiązany ze sporem wewnętrznym między monarchistami a republikanami, przechodzący momentami w stan wojny domowej; liczne zamachy stanu, mediacje Ligi Arabskiej; 1988 podpisanie umowy gosp. o wspólnej eksploatacji złóż ropy naft.; 1990 ostateczne połączenie z Jemenem Płd. (prezydentem przedstawiciel Jemenu Płn., premierem J.Płd.); 1991, podczas agresji Iraku na Kuwejt, J. opowiedział się po stronie Iraku, co spowodowało dramatyczne problemy gospodarcze wywołane przymusowym powrotem ok. 1 mln gastarbeiterów jemeńskich z Arabii Saudyjskiej;
1994 wprowadzenie konstytucji, krótkotrwała wojna domowa zakończona zwycięstwem dawnego J. Północnego; źródłem stałych napięć dążenia fundamentalistów islamskich (gł. z J.Południowego) do utworzenia państwa teokratycznego (m.in. 1998-99 liczne porwania turystów zagr.); 2004 w górach płn. J. krwawa rebelia szyickiej sekty Zaidi została bezwzględnie stłumiona (ok. 20 tys. ofiar); prezydentem od 1990 marszałek Ali Abd Allah Salah. 2011 krwawo tłumione masowe demonstracje przeciwko jego rządom; VI 2011 raniony w zamachu dokonanym na niego w meczecie wyjechał na leczenie do Arabii Saudyjskiej, skąd już prawdopodobnie nie wróci - władzę objął wiceprezydent Abd ar-Rabbu Mansur al-Hadi, który w lutym 2012 wygrał wybory prezydenckie.
Styczeń 2015 - ofensywa szyickich bojówek Huti na stolicę kraju. Prezydent i rząd Chalida Bahaha zostają odsunięci od władzy. 6 lutego 2015 zawiązanie Rady Rewolucyjnej, na której czele staja Mahammad Ali al-Husi. Społeczność międzynarodowa nie uznała tego samozwańczego szyickiego rządu Jemenu. Marzec 2015 - międzynarodowa koalicja pod przywództwem Arabii Saudyjskiej rozpoczyna zbrojną interwencję, która ma na celu obalenie ruchu Huti i zwrócenie władzy rządowi i prezydentowi.
- Jemen, (Republika Jemeńska)...
- JEMEN POŁUDNIOWY, Ludowo-Demokratyczna...
- Bliski Wschód, zbiorcze określenie...