EKONOMIA

nauka o społecznych procesach gospodarowania; powstała w 2. poł. XVIII w. Badania zjawisk gospodarczych pojawiły się już w starożytności, były jednak prowadzone na marginesie innych nauk i z punktu widzenia innych celów niż ustalanie związków pomiędzy zjawiskami ekonomicznymi. W starożytności i średniowieczu życie gosp. opierało się w decydującej mierze na gospodarce naturalnej, zmiany w metodach i formie gospodarowania następowały bardzo wolno, nie budziły więc zainteresowania naukowego. Powstaniu teoretycznych badań ekonomicznych nie sprzyjała także powszechnie akceptowana doktryna wolnej woli, nie dopuszczająca prawidłowości w postępowaniu ludzkim. Do tego dochodziła jeszcze pogarda dla działalności gospodarczej jako przeszkody dla spełniania obowiązków obywatelskich w starożytności (Platon, Arystoteles), a religijnych w średniowieczu (św. Tomasz z Akwinu). Zmiana podejścia nastąpiła w pocz. czasów nowożytnych, wraz z odkryciami geograficznymi, masową produkcją tanich towarów codziennego użytku, tworzonych na potrzeby szybko rozwijających się miast, wykorzystywaniem w masowej produkcji tanich surowców sprowadzanych z kolonii, upowszechnianiem wynalazków pozwalających na coraz szybszą i większą produkcję coraz tańszych towarów, wreszcie zmianami w światopoglądzie społeczeństw, w których zapanował protestantyzm. Wówczas to pojawiła się nauka polityki z elementami prawa politycznego, administracji i skarbowości, omawiająca potrzeby państwa i wielkich monopolistycznych organizacji gospodarczych zw. kompaniami handlowymi, która dała podstawy późniejszej ekonomii. Okres ów, ze względu na priorytet handlu, nazwany został MERKANTYLIZMEM. Analizowano wówczas (T. Mun, A. Serra, J. Bodin, A. Montchrétien, M. Kopernik) zagadnienia cen, pieniądza, handlu wewn. i międzynar. z punktu widzenia potrzeb państwa. W XVIII w. tymi samymi problemami zainteresowali się twórcy racjonalistycznej filozofii moralnej, patrzący na gospodarkę przez pryzmat praw natury. Na gruncie tym wyrósł fizjokratyzm, którego twórcą był F. Quesnay, czasem uważany w ogóle za ojca e. Przyjął on pojęcie praw ekonomicznych (dostrzegając analogię do nauk przyrodniczych i praw fizycznych) i zbudował teorię porządku naturalnego. Swe poglądy odniósł jednak wyłącznie do pracy w rolnictwie, w którym, jego zdaniem, powstaje nowa wartość ze względu na specyficzne właściwości ziemi. To wąskie spojrzenie na gospodarkę nie pozwoliło fizjokratom na stworzenie pełnego systemu ekonomii. Dokonał tego dopiero Adam Smith, powszechnie uważany za twórcę EKONOMII KLASYCZNEJ (1776, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów). Za bogactwo uważał sumę bogactw jednostek gospodarujących (homo oeconomicus) składających się na "roczny wytwór ziemi i pracy" danego społeczeństwa, określany później mianem dochodu społecznego. Przekonanie, iż dobrobyt materialny i dochód są jedynie kategoriami subiektywnymi, zależnymi nie tylko od poziomu zaspokojenia potrzeb, lecz też od szeregu właściwości indywidualnych konsumenta (zależnych od jego cech psychicznych), dało początek nowemu kierunkowi w ekonomii nazwanemu subiektywno-marginalistycznym, w którym wyodrębnia się trzy szkoły: NEOKLASYCZNĄ (A.A. Cournot, W. Jevons. J.B. Clark, A. Marshall), PSYCHOLOGICZNĄ (C. Menger, F. Wieser, E. Böhm-Bawerk) i MATEMATYCZNĄ (V. Pareto, L. Walras). Inaczej e. pojmuje szkoła HISTORYCZNA powstała w latach 30. XIX w. w Niemczech. Za podstawę rozważań bierze ona nie interesy jednostki (jak w szkole klasycznej), lecz gospodarstwo społeczne, stanowiące wartość nadrzędną, czemu muszą się podporządkować poszczególni obywatele. Działania ekonomiczne są tam rozpatrywane również z moralnego i prawnego punktu widzenia. W tym samym okresie rozwijał się SOCJALIZM, potężny ruch intelektualny, kwestionujący kapitalistyczny porządek, władzę, ludzkie motywacje i zachowania gospodarcze, związane z posiadaniem prywatnej własności i dążeniem do bogactwa. Głównym reprezentantem tego nurtu był Karol Marks, autor Kapitału, w którym zawarł pogląd o nieuchronności ogólnoświatowej rewolucji robotniczej, a następnie likwidacji własności prywatnej i wprowadzeniu dyktatury proletariatu we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego, społecznego i politycznego. Program głoszony przez Marksa i marksistów zdobył wielką popularność; tam, gdzie przejęły władzę reżimy komunistyczne, odrzucano zasady gospodarowania zgodne z e. klasyczną; przeprowadzano nacjonalizację majątku, wprowadzano centralne planowanie i centralne zarządzanie. W e. krajów o gospodarce kapitalistycznej do końca lat 20. XX w. powszechnie obowiązywało prawo Saya i wynikające z niego zasady liberalizmu gospodarczego (nieingerencja państwa w gospodarkę); dopiero wybuch Wielkiego Kryzysu 1929-1933 zapoczątkował zmiany (New Deal prezydenta USA F.D. Roosevelta, aktywny interwencjonizm państwa w wielu innych krajach kapitalistycznych). Na tym tle powstała tzw. nowa ekonomia, KEYNESIZM, której głównym przedstawicielem jest J.M. Keynes (1936, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza). Głosił on potrzebę włączenia się państwa w ożywienie gospodarki poprzez zwiększenie zatrudnienia w sferze nieprodukcyjnej (w infrastrukturze). Podobne poglądy głosili ekonomiści szkoły szwedzkiej oraz zwolennicy tzw. nakręcania koniunktury. Czterdziestoletnią hegemonię keynesizmu w 1973 przerwał wybuch kryzysu naftowego, który dowiódł, że nie ma możliwości dalszego wzrostu ingerencji państwa poprzez stały wzrost długu publicznego. Na fali radykalnego odchodzenia od koncepcji państwa opiekuńczego i państwa dobrobytu zrodziły się w e. nowe koncepcje (thatcheryzm i reaganomika), uznanie zdobywają MONETARYŚCI (M. Friedman); społeczeństwa najwyżej rozwiniętych krajów opowiadają się za powrotem do modelu "minimum państwa". Równocześnie następuje krach gospodarczy tzw. państw realnego socjalizmu, opierających swe gospodarki na zwulgaryzowanych ideach Marksa (pod koniec XX w. pozostaną już tylko dwa takie państwa, Kuba i Korea Płn.). Początki e. w Polsce sięgają wieków średnich, rozwój przypadł na okres odrodzenia (traktaty ekon. pisali wówczas m.in. M. Kopernik i A. Frycz-Modrzewski), ale szybki rozwój nastąpił dopiero z pocz. XIX w., gdy na pol. uniwersytetach powstawały katedry e. Jej wykładowcy (F. Skarbek, D. Krysiński, W. Surowiecki) pozostawali pod silnym wpływem poglądów A. Smitha. Po powstaniu 1863 szczególnie popularne były koncepcje radykalnych demokratów (J. Tokarzewicz, J. Hauke-Bosak); od lat 80. XIX w. rozwijał się popularny na zach. Europy nurt marksistowski (L. Krzywicki, R. Luksemburg, J. Marchlewski); w okresie międzywojennym rozwijało się wiele kierunków i szkół mających swe korzenie na Zachodzie. Przeważali zwolennicy szkoły matematycznej (W. Zawadzki, A. Wakar), neoklasycznej (A. Krzyżanowski, E. Taylor), psychologicznej (W. Czerkawski, A. Heydel, S. Zaleski) oraz historycznej (S. Grabski, R. Rybarski, A. Kostanecki). Wielu młodych ekonomistów (M. Kalecki, M. Breit, L. Landau) związało swe kariery z Istytutem Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen w Warszawie, kierowanym przez E. Lipińskiego. W Katedrze Ekonomii UJ rozpoczynał pracę naukową O. Lange (pod opieką A. Krzyżanowskiego). W PRL rozwój ekonomii opierał się na założeniach marksizmu-leninizmu, czerpano - zwł. w latch 50. i 60. - w dużej mierze z literatury radzieckiej. W 2. poł. lat 80. duże znaczenie w e. i polit. zdobyła grupa ekonomistów przedstawiających programy strukturalnej przebudowy gospodarki socjalistycznej w rynkową i likwidacji (na drodze pokojowej) pozostałości wysoko dotowanej gospodarki centralnie zarządzanej (L. Balcerowicz, J. Beksiak, G. Kołodko, J. Lewandowski, M. Kaleta, C. Józefiak).

• ekonomia, teoria ekonomii, studiować...
• EKONOMIA, SYNONIM: gospodarność,...
• ekonomia, nauka badająca społeczny...