działalność artystyczna, w której akt twórczy jest tożsamy z wykonaniem powstającego jednocześnie utworu (literackiego, muzycznego, teatralnego, malarskiego), uzyskując tym samym charakter jednorazowy i całkowicie indywidualny. W lit. najbardziej rozpowszechniona i. pozostaje pod wpływem ideałów romantycznych, jednak w XIX w. była ona rozumiana bądź jako utwór zrodzony spontanicznie, w chwili natchnienia (Medytacje poetyckie Lamartine'a), bądź jako publiczny, najczęściej płatny popis układania na poczekaniu wierszy na temat zadany przez kogoś z publiczności. W praktyce poetyckiej A. Mickiewicza i. była interpretowana jako wyraz profetycznego ducha artysty (słynne popisy Mickiewicza w Rosji, Berlinie 1829, Chorynii 1831); manifestem tak rozumianej i. jest sławna Wielka Improwizacja z III cz. Dziadów; do legendy lit. przeszedł "pojedynek" improwizatorski J. Słowackiego i A. Mickiewicza na przyjęciu u Januszkiewicza 1840; z talentu improwizacyjnego słynęła krótko J. Łuszczewska (Deotyma). W muzyce wyróżnia się trzy odmiany i.: 1. gdy na podstawie podanego materiału dźwiękowego (melodii, tematu) twórca komponuje na poczekaniu określony gatunek (fugę, wariację, fantazję), względnie dodaje do utworu tylko pewne jego elementy (głosy, basso continuo); 2. gdy do wykończonego dzieła wprowadza własną część improwizacyjną (kadencja w koncercie instrumentalnym); 3. gdy tworzy zupełnie nowy utwór. Praktyki improwizacyjne były znane zarówno ludom o prymitywnej, jak też bardzo wyrafinowanej kulturze muzycznej (Chiny, Indie, Japonia); z praktyk muzycznych Wschodu sztuka i. została przejęta przez chrześcijaństwo i od XIII w. stała się sztuką kodyfikowaną i opisywaną w osobnych traktatach. W epokach baroku i klasycyzmu do obowiązków kompozytorskich należało opanowanie sztuki improwizatorskiej (J.P. Sweelinck, G. Frescobaldi, D. Buxtehude, G.F. Händel, J.S. Bach, W.A. Mozart, L. v. Beethoven). Romantyzm do dawnej praktyki improwizacyjnej dodaje charakterystyczną dla siebie filozofię artysty i czynnika metafizycznego (F. Chopin, F. Liszt, J. Brahms, C. Franck); znakomitym współczesnym improwizatorem był O. Messiaen. W teatrze i. wiąże się z tradycją ludową oraz z commedia dell'arte, w których swoboda wykonawcza - w tym również teksty i kształtowanie akcji - wypełniała gotowy schemat; dużą rolę odgrywa i. w teatrze awangardowym (happeningi, performances, teatr obrzędowy), w których "dzianie się" sceniczne ma przebieg całkowicie przypadkowy i obejmuje także współudział publiczności; syntezą działań improwizowanego teatru i sztuk plastycznych jest tzw. akcja plastyczna (powstawanie dzieła plastycznego - obrazu, rzeźby - na oczach publiczności, czasem uczestniczącej w akcie twórczym; niekiedy akt tworzenia kończy się destrukcją dzieła - dla podkreślenia fenomenalnego sposobu jego zaistnienia). I. odgrywa ważną rolę w jazzie; do 1945 i. jazzowa opierała się na harmonicznych schematach tematu; w 1. połowie lat 60. - po odejściu od harmoniki funkcyjnej w stronę elementów modalności - i. weszła do głównego nurtu (mainstream) jazzu; obowiązkiem solisty jazzowego jest demonstrowanie swoich umiejętności improwizacyjnych; odmianą i. jazzowej są spontaniczne wspólne koncerty kilku wybitnych muzyków (jam sessions) lub sesje nagraniowe z ich udziałem; niektóre z nich, całkowicie niepowtarzalne, przeszły do historii jazzu.
- improwizacja, mieć dar improwizacji,...
- IMPROWIZACJA, SYNONIM: przypadkowość,...
- improwizacja, (łac. improvisus =...