GRENLANDIA

eskimoskie Kaltdlit Nunt, duń. Grnland

wyspa w płn. części O. Atlantyckiego, na wsch. od Ameryki Płn.; największa na kuli ziemskiej; terytorium autonomiczne Królestwa Danii; pow. 2 175,6 tys. km²; 56,9 tys. mieszk. (2005); gęstość zaludn. 0,14 os./km²; ludność złożona z potomków Eskimosów, Normanów i Duńczyków, skupiona gł. na wybrzeżu płd.-zach., skład etniczny: 88% Inuit (Eskimosi), 12% Duńczycy i in.; stolica Nuuk (Godthab) - 14,8 tys. mieszk. (2005); gł. miasta: Holsteinsbork, Jakobshavn, Egedesminde, Julianehab; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 64 lata, kobiety - 70 lat; 98% społeczeństwa to luteranie i ewangelicy; języki: grenlandzki (kalaallisut) i duński oraz angielski jako j. komunikacji i szkolnictwa; jednostka monetarna: 1 korona duńska = 100 öre. Ustrój: autonomia wewnętrzna w ramach Król. Danii (w gestii Kopenhagi pozostaje polityka zagr. i obronność); lokalny parlament Landsting, 21 członków; kadencja 4-letnia; nadto dwóch deputowanych w parlamencie duńskim; głowa państwa - królowa Danii Małgorzata II; rząd lokalny z premierem na czele; wyspa dzieli się na trzy prowincje. Przeważającą część powierzchni (ok. 83%) pokrywa wieczna czasza lodowa; miąższość lodu dochodzi do 3 500 m; wybrzeża płd.-zach. wolne od lodów nawet do 100 km w głąb wyspy; liczne fiordy i wyspy; najwyższy szczyt Gunnbjorna, 3 700 m; spływające z gór masy lodowe docierają do wybrzeży szerokimi jęzorami sięgającymi 100 km, gdzie odłamują się tworząc pływające góry lodowe; roczny odpływ lodu z G. szacuje się na ok. 100 km³; klimat polarny; na płd. i płd.-zach. wybrzeżu subpolarny, wilgotny; średnia temp. zimy od -30 do -50^oC; na płd. przez ok. 200 dni w roku temp. powyżej 0^oC; roślinność tundrowa, nieliczne olsze, wierzby i brzozy. Podstawą gospodarki rybołówstwo (gł. krewetki i dorsze), przetwórstwo ryb, łowiectwo morskie i lądowe (wieloryby, morsy, foki, lisy, niedźwiedzie polarne, renifery); hodowla owiec i reniferów; wydobycie rud metali kolorowych, cynku i uranu, ołowiu, kriolitu, szpatu islandzkiego, węgla kam., grafitu, marmurów; złoża gazu ziemnego na szelfie; komunikacja gł. morska i lotnicza. G. od X w. kolonizowana była przez osadników normańskich z Islandii; w XI w. schrystianizowana; od 1261 w rękach Norwegii; od XV w. wyludniona; 1576 ponownie odkryta przez Anglika M. Frobishera; w końcu XVII w. początki kolonizacji duńskiej; od 1814 oficjalnie we władaniu Danii (po długotrwałych sporach z Norwegią), co potwierdził 1933 Międzynar. Trybunał w Hadze; 1883 pierwsze wkroczenie w głąb lądu Szweda N. Nordenskjölda, a także kilka przejść Amerykanina R. Peary'ego; 1910 założenie przez Duńczyka K. Rasmussena pierwszej stacji naukowej Thule; w okresie międzywojennym wiele ekpedycji badawczych, m.in. w 1937 polska; od II woj. świat. miejsce amer. bazy wojsk. w Thule; od 1953 formalnie część Danii, od 1979 wyposażona w szeroką autonomię; 1982 Grenlandia wystąpiła z EWG (w której się znajdowała od 1973 wraz z Danią), 1985 zawarła porozumienie ze Wspólnotą Eur. o przyjęciu statusu zamorskiego terytorium stowarzyszonego; od lat 90. większość sił polit. G. opowiada się za niepodległością wyspy, której Dania się nie sprzeciwia; spory dotyczą tylko tempa i sposobu jej wprowadzenia, gdyż G. nie posiada kadr, które mogłyby stać się trzonem administracji państwa, a poza tym budżet wyspy opiera się na dotacji z metropolii (ok. 400 mln dol. rocznie) wybory 2005 wygrała rządząca od 1979 socjaldemokratyczna partia Siumut (Naprzód), przed radykalnie lewicową niepodległościową Inuit (nazwa własna Eskimosów).

THULE KULTURA, SKANDYNAWSKIE KRAJE, ESKIMOSÓW SZTUKA, , PAYER, NUNATAK, QUAANAAQ, SMITHA CIEŚNINA, AMUNDSEN Roald, ICHTIOSTEGA

• Grenlandia, wybrzeże Grenlandii,...
• Grenlandia, terytorium autonomiczne...
• skandynawskie państwa, kraje Europy Płn.:...