zjawisko społeczne sięgające czasów rozpadu wspólnoty pierwotnej, polegające na stanowieniu przez pewne grupy ludzi własności innych osób, grup lub instytucji, posiadających prawo do swobodnego dysponowania nimi; narodziny n. związane są ze wzrostem zapotrzebowania na pracę ludzką, potrzebną do zwiększenia produkcji i możliwością wykorzystania do tego celu jeńców wojennych (wcześniej zabijanych). Najwcześniejszy, występujący w krajach staroż. Wschodu (również Grecja, Egeia, wczesna Republika Rzymska), ale prawdopodobnie także u plemion germańskich i słowiańskich, typ n. nazywamy patriarchalnym: niewolnicy wraz z członkami rodziny właściciela wykonywali prace rolnicze i domowe. Wraz z rozwojem miast-państw w Grecji (gł. Ateny, Korynt) i w Azji Mniejszej (Milet) nastąpił wzrost znaczenia pracy wykonywanej przez niewolników. Dopływ jeńców wojennych, osób schwytanych przez piratów, dzieci, ludzi popadających w niewolę za długi oraz potomstwo niewolników powiększał ich szeregi; z czasem rozwinął się handel niewolnikami; jednym z pierwszych ośrodków tej wymiany była wyspa Chios. W okresie klasycznym uległy zmianie prace wykonywane przez niewolników; częściej pracowali w kopalniach, kamieniołomach oraz rzemiośle. Rozwijały się też inne, opłacalne dla właściciela, rodzaje n.: w Atenach część niewolników trudniła się drobnym handlem i wytwórczością, płacąc jedynie coroczną daninę, a osoby będące własnością państwa sprawowały niższe urzędy i pracowały w służbie porządkowej; niewolnikom państwowym prawo dawało niewielką samodzielność, choć i oni nie mieli osobowości prawnej (kary przewidziane za dany czyn były dla niewolników wyższe niż dla osób wolnych); niewolnicy mogli uzyskać wyzwolenie i status wolnych cudzoziemców w drodze wykupu lub za szczególne zasługi dla właściciela. III-I w. p.n.e. gr. system n. rozpowszechnił się na całym Bliskim Wschodzie; w państwie rzym., szczególnie w okresie wielkich podbojów (III-II w. p.n.e.) niewolnicy stali się dominującą siłą produkcyjną; pracowali gł. w gospodarstwach rolnych, stanowiących podstawę rzymskiej gospodarki oraz domach prywatnych (w tym czasie centrum handlu ludźmi znajdowało się na wyspie Delos); ciągły wzrost liczby niewolników i ich ciężka sytuacja doprowadziły w II i I w. p.n.e. do wielkich powstań (Eunusa, Spartakusa). W Rzymie liczba wyzwoleń była większa niż w Grecji, a wyzwoleńcy stawali się obywatelami rzymskimi; z czasem wyzwoleni niewolnicy zaczęli odgrywać dużą rolę w administracji cesarstwa. Po zakończeniu podbojów napływ niewolników zmniejszył się i ich ceny wzrastały. Spowodowało to spadek opłacalności wykorzystania ich pracy. Zaczęto nadawać im, jako kolonom, działki ziemi w dzierżawę. Niewolnik, stanowiący już wtedy większą wartość, został wzięty pod ochronę prawa. Upowszechnienie się chrześcijaństwa, głoszącego równość ludzi, przyczyniło się do załamania systemu n. We wczesnym średniowieczu n., oparte najczęściej na jeńcach wojennych, zachowało się w formie osadzania niewolników na ziemi uprawnej. Z czasem stawali się oni chłopami pracującymi na gruntach feudała. W krajach muzułmańskich n. i handel niewolnikami utrzymał się znacznie dłużej niż w Europie; w arabskiej Hiszpanii, a od XIII w. i w Egipcie, niewolnicy używani byli do służby wojskowej. Od poł. XV w. nastąpił znaczny rozkwit handlu niewolnikami; wg współczesnych badań porwania dokonywane przez muzułmańskich handlarzy na wybrzeżach M. Śródziemnego do arabskich krajów Afryki Płn. objęły ponad 1 mln osób; na wielką skalę zajęli się tym kupcy portugalscy, holenderscy, francuscy i angielscy. Wywozili oni Murzynów z Afryki, początkowo do Portugalii, a od XVI-XVIII w. do obu Ameryk; szczytowy rozwój handlu niewolnikami przypada na przełom XVIII i XIX w., gdy kupcy angielscy (gł. z Liverpoolu i Bristolu) zdobyli monopol na tę działalność (przynosiła ona ogromne zyski). W XVIII w. przywieziono do Ameryki kilka do kilkunastu mln niewolników, gł. do pracy na plantacjach cukru, potem tytoniu, bawełny, kawy; okrutne warunki życia doprowadziły do licznych buntów (Brazylia, Indie Zach.), a od końca XVIII w. do rozwoju ruchu na rzecz zniesienia n. (abolicjonizm). Rewolucja franc. zakazała n. w koloniach franc., jednak zostało ono przywrócone 1802 przez Napoleona. Anglia oficjalnie zabroniła n. 1807, ale we własnych posiadłościach kolonialnych zniosła je 1833. USA zakazały przywozu niewolników 1807, ale utrzymały n. w (produkujących bawełnę) stanach południowych; różnice w polityce wobec n. doprowadziły USA w 1863 do wybuchu wojny domowej (wojna secesyjna) między stanami płn. a południowymi; ostatecznie USA zniosły n. 1865 (XIII poprawka do Konstytucji). Dłużej n. utrzymało się w Brazylii (do 1888). Europejski handel niewolnikami zamarł w okresie kolonizacji Afryki. Na skalę międzynarodową n. po raz pierwszy potępił 1815 Kongres Wiedeński. Późniejsze dwu- i wielostronne umowy międzypaństwowe zwalczały handel niewolniczy. 1926 z inicjatywy Ligi Narodów zawarto konwencję mówiącą o dążeniu do zniesienia n.; 1956 potwierdziło ją ONZ.
LIVINGSTONE, TABORA, GOSPODARKA NATURALNA, SKONFEDEROWANE STANY AMERYKI, EMIGRACJA, ARAGO Dominique François Jean, SECESYJNA WOJNA, LOWELL, KANSAS-NEBRASKA AKT, ADAMS John Quincy
- niewolnictwo, zjawisko społ. polegające...
- abolicjonizm, amer. ruch na rzecz zniesienia...
- PRAWA DZIECKA, podstawowe powszechne...