wczesnośredniowieczne formy teatralne związane były gł. z liturgią Bożego Narodzenia i Wielkanocy, choć czerpały także z doświadczeń antyku (mim) i widowisk bizantyjskich; zachowany tekst Ludus de Antichristo był wystawiany przez kleryków klasztoru benedyktyńskiego w Tegernsee (Bawaria) jeszcze przed 1160; tekst bożonarodzeniowego widowiska z Benediktbueren zachował się w spisanych ok. 1230 ; cykle misteryjne, realizacje legend i mirakli sąsiadowały z widowiskami o dziejach świata - od stworzenia po Sąd Ostateczny (Innsbruck, Freiburg Bryzgowijski, Küzelsau); szybkie bogacenie się miast niem. pozwalało na urządzanie kilkudniowych przedstawień, np. we Frankfurcie, 1350 (z do dziś zachowanym na ponad 4-metrowym zwoju pergaminu zapisem, przypominającym współcz. "egzemplarz reżyserski"); pasje (np. z Alsfeld) odznaczały się naturalizmem przedstawiania kaźni zespolonym z rubaszną radością życia; wydobywanie kontrastu między potępieniem a zbawieniem prowadziło do zalążka dramatu akcji i charakterów - jak np. w sztuce Frau Jutten (Papieżyca Joanna) Dietricha Schernberga, wystawionej ok. 1480 w Mühlhausen (Turyngia); równolegle z masowymi korowodami zapustnymi (Schembartlauf), których organizowanie było przywilejem cechów rzemieślniczych, rozwinęły się karnawałowe farsy (Fastnachtspiele), w XV w. słynęła z nich szczególnie Norymberga, a XVI-wieczny autor i inscenizator Hans Sachs przekształcił je w oryginalny gat. dramatyczny. W okresie odrodzenia popularne stały się sztuki antyczne (Arystofanes, Terencjusz, Plaut), wzorce inscenizacyjne niem. humaniści (Konrad Celtis, Johannes Reuchlin) czerpali bezpośrednio z Włoch; tematyka biblijna i staroż. dominowała w teatrze szkolnym (gł. jezuickim) i dworskim, chroniąc (tak twórców, jak i publiczność) przed ryzykowną problematyką wyznaniową lub polityczną. Pierwszy w Niemczech publiczny teatr miejski w Ulm, działający od 1641, nie miał najnowszego włoskiego wynalazku - kulis, ale wyposażony był w urozmaiconą maszynerię teatralną, zapewniającą iluzjonistyczne efekty charakterystyczne dla baroku; na przełomie XVI/XVII w. gigantyczne widowiska plenerowe z udziałem setek wykonawców wystawiały kolegia jezuickie, przekraczając ramy t. konwiktowego i szkolnego; od połowy XVI w. zaczynają się pojawiać w Niemczech wł. grupy, prezentujące komedię dell'arte, jej potomkiem był Hanswurst - uosobienie chłopskiego sprytu - stworzony przez J.A. Stranitzky'ego, współdyr. trupy Teutsche Komödianten w Wiedniu; Hanswurst długo pozostał gł. postacią teatru ludowego, w którym improwizacja stawała się coraz bardziej prostacka, a banalne żarty prowadziły w stronę wulgarnej farsy; w okresie oświecenia popularność opery przyczyniła się do tworzenia stałych zespołów, a następnie wyprowadzenia ich ze scen dworskich do budynków teatralnych z kompletnym wyposażeniem. Rosło zainteresowanie teatrem mieszczaństwa - stanu najdynamiczniejszego w tej epoce - 1753 Konrad Ekhof zakłada pierwszą Akad. Aktorską; 1767-86 powołano do życia: Nationaltheater w Hamburgu (kierowany przez K. Ackermanna), Wiedniu, Mannheim (H. Dalberg) i Berlinie (C. Döbellin); konkurują one z "najpiękniejszym rokokowym teatrem świata", otwartym 1753 w Monachium; stopniowo początkowa wiara w rozum, łączona z lubianym przez publiczność sentymentalizmem, ustępuje krytyce społ. i polit.; 1776 F.M. Klinger wydał dramat Wirrwarr (Zamęt), którego tytuł Ch. Kaufmann zmienił nieco później na Sturm und Drang, dając nazwę nowemu kierunkowi; dla jego przedstawicieli wzorem stał się Szekspir. Klasycyzm w t.n. został ukształtowany na scenach Weimaru, Wiednia i Berlina. J.W. Goethe, przeciwstawiający "teatrowi narodowemu" "teatr światowy, ogólnoludzki", od przybycia do Weimaru (1775) działał w dworskim teatrze amatorskim (jako autor, reżyser i aktor), a 1791-1817 kierował teatrem publicznym, szkoląc aktorów dla osiągnięcia "zgodnego współbrzmienia wszystkich elementów przedstawienia", ze zdyscyplinowanym sposobem deklamacji na czele (co szybko przekształciło sie w sztywną pozę); 1799-1804 w Weimarze pracował też Schiller; znakomity aktor A.W. Iffland jako dyr. Król. Teatru Nar. w Berlinie (1796-1814) podniósł reżyserię do rangi sztuki; Theater an der Burg w Wiedniu, który decyzją ces. Józefa II stał się Hof- und Nationaltheater ("dworski i narodowy"), pod kierunkiem J. Schreyvogela zbudował repertuar z oper (m.in. Mozarta, Glucka) i dramatów (Szekspira, Holberga, Goethego, Schillera, Calderóna, Goldoniego, Grillparzera). Najtrwalszym osiągnięciem romantyków w t.n. (jeśli pominąć dokonania operowe) była popularyzacja (znakomite tłumaczenia) sztuk Szekspira i Calderóna. Realizm, w miejsce nieurzeczywistnionego hasła goetheańskiego "natura i prawda" - proponował inne: "środowisko i rzeczywistość", w praktyce oznaczające walkę z "operyzacją" (przesadną wystawnością) sceny dramatycznej; H. Laube (dyr. Burg- i Stadttheater w Wiedniu) prowadził ją poprzez Wortregie - intensywną pracę w trakcie prób, ale zbytnia dbałość o szczegół przekształciła realizm w historyzm, charakterystyczny dla meiningeńczyków; wszakże reguły ich pracy, zasady inscenizacyjne i traktowanie dekoracji (likwidacja kulis, wykorzystanie podestów, schodów, praktykabli) oddziaływały na teatr światowy jeszcze w XX w.; 1876 odbył się pierwszy festiwal dzieł R. Wagnera w specjalnie w tym celu zbudowanym budynku w Bayreuth, ale fakty sceniczne niewiele miały wspólnego z ideą Gesamtkunstwerk ("dzieła połączonych sztuk"); 1889 w Berlinie zał. stowarzyszenie teatralne Freie Bühne (prezes Otto Brahm), któremu ponad 1000 czł. płacących składki zapewniało niezależność finansową i od presji cenzury; 1889 otoczona atmosferą skandalu premiera Przed wschodem słońca G. Hauptmanna wprowadziła do Niemiec naturalizm, a zespołowi Freie Bühne dała rozgłos europejski. Sprzeciw wobec naturalizmu zapoczątkował G. Fuchs w kierowanym przez siebie Künstler-Theater (zał. 1908) w Monachium, otwierając drogę do reformy t.n.; lawinowo pojawiały się nowe formy (kabaret) i kierunki z ekspresjonizmem na czele; prawie wszystkie zostały wykorzystane w bogatej praktyce teatralnej Maxa Reinhardta, aktora i reżysera, największego - obok Stanisławskiego - twórcy teatralnego 1. poł. XX w., od 1905 dyr. i właściciela Deutsches Theater w Berlinie, gdzie na dużej scenie realizował sztuki klasyków, na kameralnej - modernistów; w nowatorskich poszukiwaniach nie ustępowali Reinhardtowi Leopold Jessner i Erwin Piscator; Bauhaus od samego początku miał sekcję teatralną, kierowaną od 1919 przez L. Schreyera, a od 1923 - przez O. Schlemmera; po etapie ekspresjonizmu B. Brecht poszerzał język teatralny teorią i praktyką swego t. epickiego. Po 1933 fala emigracji objęła także twórców t.n.; jedynym wkładem nazistów w hist. teatru były Thingspiele, gigantyczne widowiska plenerowe, wykorzystujące naturalne amfiteatry i gromadzące kilkudziesięciotysięczną publiczność; funkcjonujące (przy znakomicie organizowanej widowni) do końca wojny teatry niem. prezentowały gł. rodzimą klasykę, często z udziałem świetnych aktorów. Po wojnie gł. ośr. teatralnym w NRD był Berliner Ensemble, zał. 1949 przez B. Brechta i H. Weigel (pod jej dyr.); z teatrem tym współpracowali w różnych okresach niemal wszyscy znaczący w NRD reżyserzy (B. Besson, P. Palitzch, M. Karge, M. Langhoff). W RFN z twórców starego pokolenia kontynuowali pracę E. Piscator (Berlin Zach.), O.F. Schuh (dyr. scen w Kolonii i Hamburgu), H. Lietzau (Hamburg, Darmstadt, Monachium, Berlin Zach.), H. Buckwitz (Monachium, Frankfurt n. Menem realizował sztuki Brechta także podczas bojkotu pisarza przez inne teatry RFN), B. Barlog (Berlin Zach.); z młodszego pokolenia uznanie zdobyli: D. Dorn (Hanower, Monachium), L. Bondy, W. Düggelin, K.M. Grüber, H. Heyme, W. Minks (także znany jako scenograf), R. Noelte; C. Peymann i R.W. Fassbinder (związani z frankfurckim Theater am Turm); a przede wszystkim Peter Zadek (awangardowe realizacje m.in. w Bochum i Hamburgu) oraz Peter Stein, który zasłynął wielkimi inscenizacjami (Szekspir, Ibsen, Kleist) w Schaubühne Ain Halleschen Ufer w Berlinie Zach., 1951-72 wnukowie Wagnera, Wieland i Wolfgang doprowadzili, stosując nowoczesne środki teatralne, do odrodzenia przedstawień wagnerowskich w Bayreuth.
REINHARDT,
BRECHT Bertolt,
DEVRIENT,
HERRMANN
