już w czasach saskich, uznawanych za okres upadku pol. kultury, pojawiają się pierwsze próby odnowienia życia umysłowego w kraju (Biblioteka Załuskich, 1740 otwarcie przez St. Konarskiego Collegium Nobilium, działalność wydawnicza W. Mitzlera de Kolof); po wstąpieniu na tron Stanisława Augusta (1764) literatura zaczęła wspierać jego zamysły reformatorskie, celem była gruntowna reforma państwa (czasopisma: , ; instytucje kulturalne i oświatowe: Komisja Edukacji Narodowej, Teatr Nar., obiady czwartkowe, salony lit.); oczyszczoną z legend historię, służącą potrzebom nowego systemu edukacyjnego prezentował A. Naruszewicz, o odnowę języka walczył S. Konarski; problematyka estetyczna, ujmowana w duchu zarówno franc. klasycyzmu, jak oświeceniowego racjonalizmu, znalazła wyraz w pracach F.K. Dmochowskiego (Sztuka rymotwórcza) i F.N. Golańskiego; F. Karpiński najwyżej cenił w poezji uczucia (sentymentalizm), J. Szymanowski zaś starał się przenieść na grunt pol. stylistykę franc. rokoka; mecenat królewski sprzyjał rozwojowi wszystkich sztuk, jednak z oświeceniem wiąże się także stopniowa profesjonalizacja zawodu pisarza, co znalazło wyraz w próbach tworzenia pierwszych stowarzyszeń lit. (Tow. Literatów). Najwybitniejszym twórcą okresu był niewątpliwie współzał. i publicysta "Monitora" I. Krasicki, autor popularnych do dziś bajek i satyr, a także pierwszych nowożytnych powieści pol. (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki i Pan Podstoli), poematów heroikomicznych (Monachomachia, Myszeida). Gatunki te uprawiali również inni pisarze: S. Trembecki, T. K. Węgierski (Organy), M. Krajewski, J.K. Kossakowski; tworzącym w manierze sentymentalnej F. Kniaźninowi i F. Karpińskiemu bliska była sielanka; rozbudowany opis pejzażu, obyczaju, ludzi znajdzie się w licznych zwł. w okresie postanisławowskim poematach opisowych (Powązki i Polanka Trembeckiego); rozwój życia teatralnego stymulował twórczość dramatyczną (F. Bohomolec, W. Bogusławski, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz), a w ostatnich latach wolnej Rzplitej teatr stał się ważną areną walki o reformy ucieleśniane w uchwałach Sejmu Czteroletniego (Powrót posła Niemcewicza, Krakowiacy i Górale oraz Henryk VI na łowach Bogusławskiego); postulat stworzenia narodowej tragedii zrealizował dopiero w okresie postanisławowskim A. Feliński (Barbara Radziwiłłówna). Ważnym nurtem oświeceniowym była bogata w formy lit. polityczna; jeszcze w czasach saskich powstaje przypisywany królowi Stanisławowi Leszczyńskiemu Głos wolny wolność ubezpieczający.., wysoki poziom osiąga publicystyka kręgu Kuźnicy Kołłątajowskiej (F. Jezierski, F. Dmochowski); tony jakobińskie pojawiły się w poezji okresu insurekcji kościuszkowskiej (J. Jasiński). Osobny rozdział w dziejach pol. literatury oświeceniowej stanowi patriotyczna poezja konfederacji barskiej, kontynuująca tradycje sarmackie, liryka K. Benisławskiej, pamiętnikarstwo J. Kitowicza. Przypadający na okres porozbiorowy schyłek okresu, zw. klasycyzmem postanisławowskim, przynosi istotną dla kultury działalność Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie i Tow. Szubrawców w Wilnie; poezję patriotyczną kontynuowali pisarze legionowi: J. Wybicki, C. Godebski; krytyczne spory epoki (klasyków z romantykami) podejmowali K. Brodziński, Jan Śniadecki, L. Borowski; arcydzieło powieści szufladkowej stworzył J. Potocki (Rękopis znaleziony w Saragossie). Swoistym "pogrobowcem" ideowym i stylistycznym okresu było cieszące się wielkim powodzeniem Ziemiaństwo polskie K. Koźmiana, które ukazało się 1839, kiedy od dawna już lit. pol. zdominowana była przez stylistykę i filozofię nowej epoki.
- HISZPAŃSKA LITERATURA, pierwszym i w całości...
- okres literacki, etap rozwoju literatury...
- epoka historyczno-literacka, (gr. epochě = zatrzymanie...