przed śmiercią 1138 Krzywousty (który umocnił państwo, podporządkowując sobie Pomorze Zach.) ogłosił zasady dziedziczenia po nim. Najstarszy syn, Władysław, otrzymał Śląsk, a jego braciom przyrodnim wydzielono: Bolesławowi Kędzierzawemu - Mazowsze, Mieszkowi Staremu - Wielkopolskę, Henrykowi - ziemię sandomierską (historycy nie są zgodni na temat szczegółów tego tzw. testamentu Krzywoustego). Dzielnice te mieli po nich dziedziczyć ich potomkowie. Władzę w całym państwie miał każdorazowo sprawować najstarszy przedstawiciel dynastii (tzw. zasada senioratu), za czym szło władanie dzielnicą pryncypacką obejmującą środek kraju, z Krakowem i Gnieznem. Teoretycznie klarowna konstrukcja nie oparła się realiom życia, "juniorzy" już 1146 wygnali Władysława; nastał okres rozdrobnienia dzielnicowego w Polsce i wzajemnych walk między Piastowiczami; jeśli słabości kraju nie wykorzystali sąsiedzi, to dlatego, że i oni mieli swoje kłopoty (np. Ruś i Węgry najazdy Tatarów). Czynnikiem pozwalającym zachować świadomość jedności państwa była wspólna dla ziem pol. organizacja kościelna (kilka biskupstw podległych arcybiskupstwu w Gnieźnie) oraz ambicje poszczególnych książąt, którzy pod hasłem odbudowy królestwa próbowali scalać państwo (m.in. śląscy Henrykowie - Brodaty, Pobożny, Probus; Bolesław Wstydliwy; Przemysł II). Udało się to dopiero Władysławowi Łokietkowi, który koronując się 1320 w Krakowie był panem Wielkopolski, Kujaw i Małopolski; poza jego władzą pozostawały Śląsk i Mazowsze oraz Pomorze (Gdańskie 1308 zajęli Krzyżacy). Rozbicie dzielnicowe to okres intensywnej lokacji miast i wsi na prawie niemieckim (określało ono czynsze należne właścicielowi, uprawnienia samorządu, zwolnienia podatkowe w pierwszym okresie po założeniu); 1226 nie mogąc się uporać z zagrożeniem ze strony Prusów Konrad Mazowiecki sprowadził do Polski Krzyżaków; w XIII w. kilkakrotnie ziemie pol. najeżdżają Tatarzy, szczęśliwie gł. impet ich ataku jest skierowany na Węgry; na płn. wschód od naszych granic powstaje nowe państwo - Litwa.