na ziemiach polskich pierwszy pokaz filmowy przy użyciu aparatu braci Lumire odbył się 14 XI 1896 w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie. Za pierwszy wyprodukowany w Polsce film fabularny uchodzi Powrót birbanta (1902) z udziałem K. Junoszy-Stempowskiego. W 20-leciu międzywojennym w 147 studiach powstało ponad 300 filmów; szczególnie często adaptowano dzieła lit. (Żeromski, Sienkiewicz, Orzeszkowa, nawet Pan Tadeusz), kręcono melodramaty i komedie; finansowo wielkim przedsięwzięciem była Trędowata (1926); 1930 pojawił się pierwszy film dźwiękowy: Moralność pani Dulskiej; wspólny ambitniejszy program sformułowała 1929–39 grupa "Start" – próby w zakresie dokumentu (Droga młodych 1937, A. Ford) i fabuły (Strachy E. Cękalski, Nad Niemnem – W. Jakubowska); w okresie tym wyprodukowano także szereg filmów w języku jidysz. Gwiazdą filmową międzynar. formatu była Pola Negri, w kraju ulubieńcami publiczności stali się: E. Bodo, M. Bogda, A. Dymsza, K. Krukowski, Z. Pogorzelska, A. Żabczyński, J. Smosarska. Wyjątkowo wcześnie rozwinęła się poważna eseistyka filmowa - "X Muza" K. Irzykowskiego wydana 1924 była ewenementem w skali eur. OKRES WOJNY przyniósł tylko filmy dokumentalne, przedsięwzięciem trwalszym było powstanie w ZSRR, która kontynuowała działalność przez kilka dziesięcioleci jako wytwórnia filmów dokumentalnych. Po wojnie w trybie administracyjnym znacjonalizowano produkcję filmową, w której ważne role mieli odegrać A. Ford, J. Bossak, E. Cękalski, S. Wohl, A. Bohdziewicz i J. Toeplitz. Pierwsze powojenne filmy to dokument I>Powódź (Bossak i W. Kaźmierczak), który stał się głośny także za granicą i Zakazane piosenki (L. Buczkowski, 1947), ciesząca się dużą popularnością fabuła, tak jak następna komedia tegoż reżysera Skarb; lata do 1955 przyniosły zaostrzenie kontroli polit. nad kinematografią i narzucenie jej reguł realizmu socjal., co zaowocowało tzw. produkcyjniakami, sławiącymi sukcesy nowego systemu i jego bohaterów (sławetne Jasne łany). Tylko nieliczne filmy (Młodość Chopina - 1952, A. Ford, Celuloza - 1954, J. Kawalerowicz) Zmiany następują ok. 1955: "czarna seria" dokumentalna pokazywała niedostatki otaczającego świata, w krytycznym świetle stawiające rzekome osiągnięcia (Uwaga chuligani - 1955, Hoffman i Skórzewski); animacja, stosując do niedawna potępiany abstrakcjonizm podsuwała świeże myśli (W. Giersz, J. Lenica, M. Kijowicz). W fabule rodzi się polska szkoła filmowa (m.in. filmy A. Wajdy, A. Munka, W. Hasa, J.S. Stawińskiego), która stanowi istotny wkład do eur. dorobku filmowego, a na pol. twórczość oddziałuje do dziś, choć jako jednolita tendencja istniała jedynie do końca lat 60. Wtedy to, wraz ze zmianą pokoleniową, sięgać zaczęto po tematykę małej stabilizacji. Uwagę zwrócili na siebie: T. Konwicki (Salto, 1965 i - wraz z J. Laskowskim - Ostatni dzień lata, 1958), R. Polański (Nóż w wodzie, 1961), J. Skolimowski (Walkower, 1965 i Bariera, 1966), oraz K. Zanussi (Struktura kryształu, 1969). H. Kluba filmem Chudy i inni (1966), oraz K. Kutz Solą ziemi czarnej (1970) i następnymi filmami o Śląsku sięgnęli po nową środowiskowo tematykę. Widowiskowe adaptacje Faraona (J. Kawalerowicz, 1965), Popiołów (A. Wajda, 1960), Lalki (W. Has, 1968) zgromadziły miliony widzów, choć rekord Krzyżaków (A. Ford, 1960) utrzymał się przez dziesięciolecia. Wyrazisty ton krytycyzmu pozostał mocną stroną filmu dokumentalnego: K. Gryczełowska, B. Kosiński, A. Trzos-Rastawiecki, M. Piwowski (także jako autor Rejsu), K. Kieślowski, T. Zygadło. Ważną role odegrało "kino moralnego niepokoju", wzbogacające realistyczne obserwacje społ. o kontekst psychologiczno-filozofujący: m.in.: Amator (K. Kieślowski, 1979) i Aktorzy prowincjonalni (A. Holland, 1979), Wodzirej (F. Falk, 1978). "Niezgoda na rzeczywistość" tych reżyserów przybrała najostrzejszy wyraz w twórczości Wajdy, który po znakomitych adaptacjach klasyki (Wesele - 1973, Ziemia obiecana - 1975) zaatakował system Człowiekiem z marmuru (1977), Bez znieczulenia (1978) oraz Człowiekiem z żelaza (1981). Podobne tony pojawiły się u Zanussiego (Barwy ochronne, 1977), J. Zaorskiego (Matka Królów, 1982). 1983 animowane Tango Z. Rybczyńskiego było pierwszym polskim filmem uhonorowanym Oscarem. Debiuty tych lat to: B. Sass, W. Dziki, W. Saniewski (Nadzór, 1985), W. Krzystek, R. Piwowarski. Przemiany po 1989, związane z pełną wolnością twórczą, nie przyniosły dzieł wybitnych. Skierowano na ekrany kilka filmów zatrzymanych w latach 80. przez cenzurę (zwł. Przesłuchanie R. Bugajskiego - nakręcony 1981 film krążył w amatorskich kopiach magnetowidowych), wyprodukowano szereg filmów dokumentalnych zmieniających obraz historii współcz. ("białe plamy" - Katyń, "Kultura paryska", RWE itd.); problematyka rozrachunków wracała co najmniej w tle filmów fabularnych: Ucieczka z kina Wolność (W. Marczewski, 1989), Ostatni prom (W. Krzystek, 1989), 300 mil do nieba (M. Dejczer, 1989). Frontalnie krytykę minionej epoki podjęły filmy o zabarwieniu dokumentalnym: Śmierć jak kromka chleba K. Kutza (1994 - tragedia w Kopalni "Wujek"), Poznań 56 F. Bajona (1996), Gry uliczne K. Krauzego (śmierć opozycjonisty S. Pyjasa). Utwory te nie znalazły odzewu u publiczności, zresztą liczba widzów i kin w 1. poł. lat 90. gwałtownie spadła i nawet produkcje uznanych reżyserów ze względu na ryzyko finansowe trafiły na półki. Repertuar kin ulegał w latach 90. komercjalizacji: ustał napływ tytułów z Europy (tak wsch. jak i zach.), seanse filmów z USA stanowiły ok. 90%. Dominacja repertuaru rozrywkowego (filmy gangsterskie, kryminalne, erotyczne) wpłynęła też na twórczość polską, zaczęto naśladować tę stylistykę jako bardziej pokupną (np. twórczość W. Pasikowskiego - Psy, 1992, Młode wilki J. Żamojdy - 1995, Szamanka A. Żuławskiego, 1996). Zyskownymi przedsięwzięciami okazały się ekranizacje klasyki lit. pol.: Ogniem i mieczem (reż. J. Hoffman), Pan Tadeusz i Zemsta (A. Wajda) oraz Quo vadis (J. Kawalerowicz). Na tym tle tematyką i odbiorem (także międzynarodowym) wyróżnia się twórczość K. Kieślowskiego, który odchodząc od polityki i wąsko rozumianej specyfiki polskiej, stał się dla widza europejskiego uosobieniem współcz. spojrzenia na człowieka i moralność (Dekalog, Trzy kolory - trylogia Biały, Niebieski, Czerwony). 2000 A. Wajda otrzymał honorowego Oscaraza całokształt dorobku, wcześniej podobną nagrodę przyznano mu 1996 na Międzynar. Festiwalu w Berlinie oraz w tym samym roku „Premium Imperiale”, nagrodę cesarza Japonii. Wcześniej (1994) Oscary otrzymali polscy współpracownicy S. Spielberga przy Liście Schindlera : J. Kamiński (zdjęcia), A. Starski (scenografia) i E. Braun (kostiumy); kolejne 3 statuetki Oscara zdobył 2003 film Polańskiego Pianista (koprodukcja polska).
POLSKA, FALK Feliks
- TELEWIZJA POLSKA, TVP
- FILM, odrębna dziedzina twórczości...
- polska szkoła filmowa, nurt w kinie pol. powstały...