Najważniejsze dla sztuki teatru przedsięwzięcia odbywały się poza teatrem "oficjalnym" - bo tak przebiegała zasadnicza działalność J. Grotowskiego i T. Kantora; tworząc 1956 Cricot 2 Kantor odwoływał się do tradycji awangardowego teatrzyku plastyków i literatów Cricot, działającego w Krakowie 1933-38; do swych eksperymentów wykorzystywał gł. teksty Witkacego (m.in. Kurka wodna, Nadobnisie i koczkodany); dodając do nich twórczość B. Schulza rozpoczął Umarłą klasą (1975) - powszechnie uznaną za arcydzieło - "teatr śmierci", realizowany w kolejnych wariantach: Wielopole, Wielopole (1980), nieukończone Dziś są moje urodziny. Odwołujący się m.in. do doświadczeń Reduty Osterwy J. Grotowski po kilku realizacjach w "tradycyjnym" teatrze, przejął kierownictwo Teatru 13 Rzędów w Opolu, gdzie rozpoczął pracę nad doskonaleniem warsztatu aktora (codzienne ćwiczenia poza próbami) i spektaklami, opartymi na ulegających przekształceniom tekstach dramatów (m.in. Siakuntala Kalidasy, Dziady, Kordian, Akropolis); współpracował z plastykami: W. Krygierem, J. Gurowskim, J. Szajną; 1962 pojawia się nazwa , po przeniesieniu zespołu do Wrocławia (1965) uzupełniona określeniem Instytut Badania Metody Aktorskiej; okres zmierzania ku "teatrowi ubogiemu" (sprowadzenie do minimum środków inscenizacyjnych) przyniósł dwa najsławniejsze spektakle Teatru Laboratorium, oba wspierane niezwykłym aktorstwem R. Cieślaka: Książę Niezłomny (1965) i Apocalypsis cum figuris (1968); dalsze poszukiwania Grotowskiego (od 1983 przebywającego za granicą) daleko wykroczyły poza teatr. W latach 70. ważnym zjawiskiem był ruch teatrów studenckich, włączający się w ogólnoświatowy obieg kontrkultury, opozycyjny wobec teatru "oficjalnego" w metodach pracy i poszukujący nowych form ekspresji, stopniowo przyswajanych przez "normalną" scenę; z tego nurtu wywodzi się grono interesujących reżyserów, którzy w późniejszych latach rozpoczęli działalność w teatrach zawodowych, m.in. R. Major, A. Rozhin, A. Weltschek. Ciekawym przykładem złamania państwowego "monopolu" był prywatny, domowy Teatr Osobny (1955-63) M. Białoszewskiego i L.E. Stefańskiego. Od pocz. lat 80. zaznaczyło swoją obecność Stowarzyszenie Teatralne Gardzienice pod. kierownictwem W. Staniewskiego.
- ŻYDZI W POLSCE, pierwsi pojawili się...
- RZYM, wł. Roma