krótki utwór epicki prozą, o fabule jednowątkowej, wyraziście zarysowanej akcji, rozgrywającej się w krótkim czasie; narracja eksponuje perypetie bohatera, koncentrując uwagę czytelnika na zdarzeniach ściśle związanych z postacią pierwszoplanową. N. stanowiła w czasach starożytnych i w średniowieczu składnik tzw. exemplum, będąc opowieścią, której znaczenie należało odczytywać jako pouczenie moralne lub przesłanie religijne. Narracja "czystej" n. pozbawiona jest jednak komentarzy, dygresji, rozbudowanych opisów; w odróżnieniu od powieści konstrukcja n. ograniczona była pierwotnie ścisłymi rygorami kompozycyjnymi, co zbliżało ją do dramatu: struktura akcji oparta była na motywach spoistych i dynamicznych, obfitowała w konflikty, nagłe zwroty sytuacji; w przebiegu zdarzeń wyraźnie zaznaczał się punkt kulminacyjny, decydujący o losach bohatera; zakończeniem utworu jest zdecydowana puenta, określająca warstwę znaczeniową utworu, także w płaszczyźnie metaforycznej lub alegorycznej; n. wywodzi się z tradycji przekazu ustnego (opowiadanie o "nowościach", wł. novella); do utworów poprzedzających gatunek n. należą Baśnie z tysiąca i jednej nocy, Metamorfozy Apulejusza, Opowieści milezyjskie Arystydesa z Miletu, Opowieści efeskie; w średniowieczu wzór stanowiły żywoty świętych, opowieści rycerskie, fabliaux, facecje, legendy (np. Gesta Romanorum); gatunek właściwej n. ukształtował się we Włoszech w XIV-XVI w. (z Dekamerona G. Boccaccia pochodzi n. Sokół, stanowiąca uznany wzór techniki nowelistycznej); renesans wprowadza do n. żywe zainteresowanie tematyką obyczajową z życia mieszczaństwa, co stanowi alternatywę wobec "wysokiej" epiki, opowiadającej perypetie władców i wielkich rycerzy; XVI-XVII w. w lit. hiszp. pojawiają się Nowele przykładne Cervantesa, stanowiące - w innym wymiarze - zapowiedź powieści; w podobnym kierunku zmierza także nowelistyka franc. (Nicolas de Troyes, Marguerite de Navarre); szczytowym okresem rozwoju gatunku n. był XIX w.; niem. pisarze romantyczni, m.in.: J. von Eichendorff, J.L. Tieck, E.T.A. Hoffmann, A. von Arnim, C. Brentano stworzyli takie odmiany, jak: n. fantastyczna, n. sensacyjna, n. grozy, n. - studium psychologiczne; n. uprawiali także franc. naturaliści i realiści (Stendhal, G. de Maupassant, P. Mérimée, A. Daudet); w Rosji tematykę obyczajową i historyczną eksploatują m.in. A. Puszkin, M. Gogol, L. Tołstoj, I. Turgieniew, A. Czechow, N. Leskow; n. w Rosji odwołuje się do specyficznej, rodzimej tradycji skazu, stąd w narracji pojawiają się liczne elementy tzw. monologu wypowiedzianego, bezpośrednie zwroty do słuchacza, itd. W Polsce silna jest natomiast tradycja gawędy szlacheckiej, z potoczystością i barwnością narracji, wyczuleniem na szczegóły rodzajowe i obyczajowe; najwybitniejsi pol. noweliści XIX w. to m.in. C.K. Norwid, A. Dygasiński, M. Konopnicka, E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, A. Świętochowski, S. Żeromski; w XX w. konstrukcja n. staje się bardziej swobodna, zbliżona do opowiadania, operuje elementami reportażu, eseju, gatunków intymnych, np. osobistych zapisków, notatników (J. Joyce, T. i H. Mannowie, W. Faulkner, E. Hemingway, I. Babel, J. Cortazar, W. Nabokov); w lit. pol. obok tradycyjnej, realistycznie ujętej tematyki obyczajowej (m.in. M. Dąbrowska, Z. Nałkowska, P. Gojawiczyńska, J. Iwaszkiewicz, K. Pruszyński, T. Borowski, M. Nowakowski, J. Głowacki) pojawił się nurt nowelistyki fantastycznej, tzw. horror-story (S. Grabiński), groteskowo-alegorycznej (R. Jaworski, K. Irzykowski, W. Gombrowicz) i humoreski (S. Mrożek).
- nowela, (wł. novella = nowość)...
- nowela, 1. „ogólnie o piwie”;...
- nowela sierpniowa, uchwalona po zamachu...