nazwa koncepcji prawno-politycznej, występującej w doktrynach prawa natury, w myśl której społeczeństwo oraz państwo powstały w wyniku porozumienia się (swoistej umowy) jednostek, które poprzednio żyły w "stanie natury". Wg innej wersji były dwie umowy: pierwsza między jednostkami, która doprowadziła do powstania społeczeństwa (umowa o zjednoczeniu się - pactum unionis), druga między społeczeństwem a władcą, która doprowadziła do powstania państwa (umowa o podporządkowaniu się - pactum subiectionis). Państwo powstaje zatem w wyniku umowy jako wytwór świadomego działania ludzi, którzy do tego czasu znajdowali się w stanie naturalnym, nie mającym ściśle określonych form organizacyjnych, przedstawianym przez jednych jako stan całkowitego chaosu i ustawicznych konfliktów (T. Hobbes - "walka wszystkich przeciw wszystkim"), a przez innych jako stan idealnego szczęścia, wolności, równości (J. Locke, J.J. Rousseau). Ten właśnie stan naturalny pozwala wykryć w człowieku elementy stałe, niezmienne, które mogą posłużyć jako wskazania i określenie kodeksu postępowania obowiązującego wszystkich ludzi. W zależności od epoki u.s. służyła bądź jako uzasadnienie nieograniczonej władzy monarchii absolutnej (Hobbes), bądź też prowadziła do państwa liberalnego, monarchii konstytucyjnej. Wg Locke'a rząd posiada jedynie władzę powierzoną, delegowaną, której celem jest zabezpieczenie praw jednostki i w wypadku ich jaskrawego naruszenia lud może obalić monarchię. W ujęciu Rousseau (Umowa społeczna 1762) u.s. sprowadza się jedynie do zrzeszenia się ludzi, jednoznacznego z poddaniem się woli powszechnej (volonté generale) i przekazaniem wszelkich praw na rzecz zbiorowości. Rousseau odrzucił zarówno teorię przedstawicielstwa, jak i podziału władzy, postulując szczególną formę demokracji bezpośredniej. Do rozwoju idei u.s. przyczynili się w starożytności Epikur, Platon, Cyceron, a w XVII-XVIII wieku: H. Grotius, Rousseau, Hobbes, B. Spinoza, Locke, w Polsce - H. Kołłątaj.
- umowa społeczna, teoria występująca...
- dialog społeczny, proces negocjowania ze...
- nauka społeczna Kościoła katolickiego, formalnie zapoczątkowana...