organizacja polityczna obejmująca zakresem działania ogół czł. społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium; przynależność do p. ma charakter sformalizowany i wyraża się posiadaniem obywatelstwa; zasadą funkcjonowania p., niezależnie od ustroju, jest hierarchiczna struktura władzy publicznej, dysponującej zorganizowanym aparatem przedstawicielskim (np. parlament, samorząd terytorialny), przymusu (policja, prokuratura, itp.), administracji gospodarczej, oświatowej, kulturalnej, itp. oraz organami kontroli; atrybutem p. jest suwerenność rozumiana jako całkowita niezależność od jakiejkolwiek siły zewn. lub wewn.; ograniczenie suwerenności może być skutkiem zobowiązań przyjętych w rezultacie przegranej wojny, zadłużenia, itp. Historia p. liczy wiele tysięcy lat, a różnorodność jego form ukształtowała się pod wpływem zróżnicowanych czynników, takich jak wojny i podboje, katastrofy żywiołowe, konflikty interesów wielkich grup społecznych (klasowe, etniczne, rasowe, narodowe, religijne), rewolucje, wielkie ruchy migracyjne; wiele zmian dokonywało się także w wyniku pokojowej ewolucji, w rezultacie idei płynących z wielkich prądów umysłowych. Koncepcje p. na przestrzeni dziejów ulegały zmianom; wg Platona p. to określony organizm społeczny, harmonizujący działania klas ludzkich w jedną całość i rządzący się cnotą porządku i sprawiedliwości; wg Arystotelesa p. jest wspólnotą terytorialną spełniającą swe funkcje wobec członków za pośrednictwem ustroju (najlepiej monarchiczno-republikańskiego), zaś prawo obowiązujące w p. powinno gwarantować poddanym sprawiedliwość i dobro; w teorii św. Augustyna idealne p. to Civitas Dei (państwo Boże), kierujące się dobrem uszczęśliwiającym (którego rzecznikiem na ziemi jest Kościół), znajdujące się w stałym konflikcie z państwem ziemskim, kierującym się zasadą dobra użytecznego; wg św. Tomasza z Akwinu celem p. jest oparcie życia społ. i polit. na religii i płynącej z niej moralności; w koncepcji tej władza pochodziła od Boga, stąd król sprawujący ją powinien uznawać zwierzchność duchową Kościoła; pierwsze koncepcje państwa republikańskiego wysunął N. Machiavelli uważając, iż p. powinno stać na straży porządku społecznego i umożliwiać obywatelowi właściwe pokierowanie swoją wolą i działaniem; dla odmiany H. de Groot (Grotius) za podstawę funkcjonowania p. uznawał prawo natury, wyprowadzone z rozumnej istoty człowieka; inną interpretację p. wprowadził T. Hobbes uważając, iż organizacja p. wypływa gł. z motywów postępowania człowieka, do których zaliczał egoistyczne dążenie do samozachowania i kierowanie się własnymi korzyściami; p. powinno być zatem formą umowy społecznej zależnej od woli ludu, podlegającą jednak weryfikacji w myśl określonych przez Boga celów ostatecznych, przyrodzonych i nadprzyrodzonych; atrybutami p. miało być ustanawianie praw, rozpoznawanie spraw spornych, prowadzenie wojen i zawieranie pokoju; wg Marksa i Engelsa p. definiowane było jako wytwór walki klas i narzędzie panowania klasy dominującej ekonomicznie. W historycznym rozwoju p. można dostrzec pewne charakterystyczne przemiany; p. w starożytności i średniowieczu miało ograniczony monopol wywierania przymusu, dzieląc się władzą z ojcem patriarchalnej rodziny, prywatnym właścicielem niewolników, wodzem plemienia, później z feudalnym księciem; nawet cesarz rzym. nie mógł zakazać patrycjuszowi ukarania niewolnika śmiercią; podobnie wielkiemu feudałowi podlegało sądownictwo nad chłopami, pobór podatków, a nawet utrzymywanie własnych sił zbrojnych; w średniowieczu niezależność od p. posiadał też Kościół, roszczący sobie prawa do zwierzchności nad władzą świecką; dopiero w rezultacie rewolucji mieszczańskich XVI-XVIII w. pojawiły się idee p. liberalnego, ustanawiającego równość obywateli wobec prawa, niezależnie od wyznania, statusu materialnego, pochodzenia, rasy, itp., torując drogę nowszemu pojęciu p. jako wspólnoty obywateli o określonej tożsamości nar.; wieki XIX i XX przyniosły przejściowe wypaczenie idei p. narodowego pod wpływem ideologii rasistowskich i nacjonalistycznych, zwł. nazizmu; w nawiązaniu do idei liberalnych ukształtowało się nowoczesne demokratyczne pojmowanie p., które do zasady równości praw obywatelskich dołączyło zmiany w zakresie źródeł uprawomocnienia władzy drogą wolnych wyborów, zasad sprawiedliwego podziału dóbr, ustanowienia organów kontroli władzy oraz wyraźnego rozdzielenia sfery władzy publicznej od sfery prywatnych interesów obywateli i ich zrzeszeń; przejawem zewn. suwerenności p. stała się rzeczywista możliwość swobodnego kształtowania ustroju społ.-gosp., praw, struktury administracyjnej, praw mniejszości, dobrowolnego nawiązywania stosunków dyplomatycznych, itp. Ze względu na formę rządzenia wyróżnia się w dzisiejszym świecie monarchie, republiki, p. monopartyjne, dyktatury, p. wyznaniowe; w demokracjach współczesnych występuje kilka systemów p.: parlamentarno-gabinetowy, parlamentarno-monarchiczny, prezydencki, związkowy; przedmiotem sporów pozostaje sprawa głębokości interwencji p. w gospodarkę (kwestionowana przez partie liberalne), zakres sprawowanej przez p. opieki socjalnej, a także sfera wartości etycznych i światopoglądowych.
PAŃSTWO
Nauki społeczne i humanistyka
STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE, LOTNICZE PRAWO, ANARCHIZM, RZĄD, PROWINCJA, PAŃSTWO DOBROBYTU, UMOWA SPOŁECZNA, PÓŁNOCNA WYSPA, DÉMARCHE, DELIMITACJA