semiologia
(gr. semeion = znak) pierwotnie, wg F. de Saussure’a, nauka "badająca życie znaków w obrębie życia społecznego; [...] część psychologii społecznej, a co za tym idzie psychologii ogólnej"; ob. uznaje się ją za naukę o istocie, właściwościach, funkcjach i typologicznym zróżnicowaniu znaków, metodologicznie niejednorodną i rozwijającą się na pograniczu logiki, językoznawstwa, etnologii, psychologii, socjologii, historii sztuki, literaturoznawstwa, a także nauk matematycznych (teoria informacji); pierwsze ustalenia, które stanowiły podstawę rozwoju współcz. s., pochodzą od pragmatyków (Ch.S. Peirce) oraz tzw. Koła Wiedeńskiego i neopozytywistów (L. Wittgenstein, R. Carnap), którzy rozważali relacje między rzeczywistością a zastępującymi ją znakami; F. de Saussure przeniósł te ustalenia na grunt lingwistyki (nauki o językach, szczególnie językach naturalnych) i uznał, iż "znak" składa się z dwóch elementów: znaczonego (signifié) oraz znaczącego (signifiant); to lingwistyczne podejście do przedmiotu s. przeważyło w XX w.; traktowanie wszelkich znaków jako zbudowanych analogicznie do znaków językowych, spowodowało znaczne ograniczenie refleksji nad ich naturą. Uczeń Peirce’a Ch. Morris stwierdził, iż znak ma trzy odniesienia, tworzące zarazem trzy dziedziny s.: pierwsza, zw. semantyką, bada relacje znaku wobec jego podstawy (obiektu); druga, zw. syntaktyką, bada relacje znaków do innych znaków (w wypowiedzi lub w systemie); trzecia to pragmatyka, koncentrująca się na relacjach znaku (lub systemu znakowego) wobec jego użytkownika; ideę tę podjął R. Barthes. S. pozwoliła ujmować literaturę i sztukę (a także inne składniki kultury) w sposób dynamiczny: jako akty komunikacyjne; refleksję nad znakowym charakterem otoczenia człowieka (ikonosferą, semiosferą) wybitnie rozszerzyły badania uczonych z kręgu językoznawstwa strukturalnego i tzw. szkoły praskiej (gł. R. Jakobsona, J. Mukařovský‘ego), a także indywidualni uczeni (Baudouin de Courtenay, F. Benveniste, J. Kuryłowicz, M. Kruszewski, A. Potebnia); innym źródłem ujęć semiotycznych w badaniu kultury był rosyjski formalizm (J. Tynaniow, R. Jakobson); rozwijając się w ZSRR przełamał pierwotne ograniczenia metody synchronicznej (ahistorycznej), preferując ujęcia diachroniczne (historyczne), uwzględniające np. rolę tradycji, społ. sytuacji komunikacyjnej w danym momencie dziejowym, wyjaśniające podłoże przemian w procesie dekodowania komunikatów itd.; do poszerzenia granic formalizmu przyczynili się znacznie jego pierwotni ortodyksyjni zwolennicy, poddając rewizji własne metody (L. Wygotski, J. Tynianow, W. Winogradow, M. Bachtin, W. Wołoszynow, O. Friedenberg, W. Propp, P. Bogatyriew); ich prace i ustalenia stały się punktem wyjścia dla tzw. radzieckiej szkoły semiotycznej — jednego z najważniejszych ośr. s. w świecie. Znaczący postęp w zakresie semiotycznej interpretacji tekstów kultury nastąpił po II woj. świat. dzięki pracom (w zakresie antropologii) upowszechniającym metodę strukturalistyczną (odwoływał się on m.in. do ustaleń R. Jakobsona, H. Wölfflina, E. Panofsky’ego, G. Batesona). Jednym z centralnych pojęć w s. jest tekst: może nim być dzieło literackie, ale także wypowiedź ideologiczna, obraz malarski, rzeźba, dzieło architekta, ceremonia, zabawa, pejzaż zorganizowany (np. park franc.), narzędzie, sprzęt codziennego użytku (od kubka po samochód); teksty te są tworzone przez społeczności, wyposażone w pewną zdolność tworzenia znaków i posługiwania się nimi do celów komunikacyjnych; inne istotne pojęcie s. to: "intertekstualność", tzn. zdolność wchodzenia jednego tekstu w związki z innymi, równoległymi lub wcześniejszymi (J. Kristeva); "sytuacja komunikacyjna" wyznacza społ. i historyczne ramy dla funkcjonowania danego tekstu, przede wszystkim dzięki ulokowaniu go w rozpoznawalnym przez daną społeczność semiotyzną polu konwencji (np. gatunkowych): inaczej czytany był Cervantesa w czasach współcz. autorowi (jako satyra na anachronizm i moralną dwuznaczność ideału rycerskiego), inaczej widzieli szlachcica z Manczy np. XIX-wieczni romantycy (jako tragiczną jednostkę, skłóconą ze światem). Przedmiot semiotyczny (czyli obdarzony znaczeniem) pełni bowiem nie tylko funkcje znakowe, ale także rzeczowe: strój ludowy pozwala identyfikować geograficznie (lub kulturowo) jego posiadacza, chroni go także przed zimnem i wstydem nagości. Semiotycy dążą do wyodrębnienia systemów jednostek i reguł umożliwiających generowanie różnego typu przekazów artystycznych (tzw. poetyka generatywna), zwł. w zakresie silnie skonwencjonalizowanych gatunków (szczególnie istotne jest tu np. badanie ikony jako wielopoziomowego, złożonego tekstu o wymiarze zarówno estetycznym, jak religijnym i filozoficznym); duże zainteresowanie semiotyków budzą teksty typu narracyjnego, w których bada się organizację ich świata przedstawionego (określenie repertuaru standardowych jednostek elementarnych, z których budowane są następnie postaci lit., fabuła, wątki; pionierską rolę odegrały tu prace W. Proppa, M. Bachtina, E. Mieletinskiego, T. Todorova, A.J. Greimasa, J. Kristevej); innym jeszcze polem, na którym ustalenia s. okazują się niezwykle przydatne, są analizy struktury dzieła artystycznego w perspektywie sytuacji komunikacyjnej, w której dochodzi do wzajemnego dialogu między nadawcą komunikatu a jego odbiorcą. Współcz. s. wchodzi w liczne, metodologiczne związki z nowoczesną psychologią (także neuropsychologią) i psychoanalizą, a także socjologią; ten ostatni mariaż pozwala przełamać tradycyjne postawy badawcze, inspirowane marksizmem (np. określanie struktury dzieła wobec struktury klasowej lub absolutyzowanie socjogenezy), wnosząc do socjologii literatury (i szerzej: sztuki) zupełnie nowe spojrzenie, umożliwiające opis społ. obiegów komunikacyjnych dzieła, roli pisarza i czytelnika, wpływ tradycji, różnego typu oddziaływań pozaliterackich (np. propagandy, polityki, reklamy); w zakresie tak pojmowanej socjologii kultury znaczne zasługi posiadają pol. uczeni, m.in. S. Żółkiewski, M. Hopfinger, M.R. Mayenowa, M. Głowiński, A. Helman, T. Goban-Klas, J. Pelc.
- semiotyka, (gr. smeion = znak)...
- SEMIOTYKA, semiologia, symptomatologia...
- SEMANTYKA LOGICZNA, dział semiotyki zajmujący...