LUDNOŚĆ: skład etniczny: 88,5% Mongołów, w tym 78,8% Chałchasów, 6,9% ludów tureckich, gł. Kazachów, 1,7% Buriatów, 1,4% ludy Daringanga, nadto Rosjanie i Chińczycy; miasta zamieszkuje 52% ludności; gęstość zaludnienia 1,6 osób/km2 (jedna z najmniejszych w świecie); przeciętna dł. życia: mężczyźni 61 lat, kobiety 64 lata; wyznania: lamaizm, szamanizm, islam (brak szczegółowych danych).
USTRÓJ. Republika od 1992; parlament jednoizbowy (Wielki Churał Ludowy) - 76 czł., wybieranych na 4 lata w systemie większościowym; głowa państwa powoływana w wyborach bezpośrednich co 4 lata; premiera i rząd powołuje parlament; od 1990 wielopartyjny system rządów; kraj dzieli się na 21 prowincji (ajmaków) i okręg stołeczny.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. wyżynnogórskie (średnia wys. 1580 m), większość obszaru zajmuje Wyż. Mongolska, od płn. i zach. przechodząca w łańcuchy górskie Ałtaju Mongolskiego (najw. szczyt - Najramdał 4356 m), Ałtaju Gobijskiego, Changaju i Chenteju; w płd.-wsch. części Wyż. Mongolskiej - pustynia Gobi; między pasmami Ałtaju Mongolskiego a G. Changaj leży pustynna Kotlina Wielkich Jezior; klimat suchy, kontynentalny, na płn. i zach. umiarkowanie chłodny, na płd. i wsch. umiarkowany, ciepły, b. suchy; zimą na płn. wskutek wyżu barycznego nad M. zazwyczaj słoneczna, bezwietrzna pogoda z mrozami poniżej -50C (średnia temp. stycznia -35C); wiosną wskutek ustępowania wyżu silne wiatry i burze pyłowe; roczna suma opadów od 50 mm nad pustynią Gobi do 500 mm w G. Changaj; gł. rzeki: Kerulen, Ułdz (dopływy Amuru), Selenga, Orchon, Toła (należące do zlewiska M. Arktycznego), Dzawchan, Tes, Kobdo o odpływie wewn.; liczne jeziora, przeważnie słone, kilkanaście o pow. ponad 100 km2 (najw. Uws, Chubsuguł, Char, Chirgis, Buir); roślinność stepowa lub pustynna; w górach lasy o charakterze tajgi modrzewiowej lub limbowej; bogaty świat zwierzęcy: rysie, niedźwiedzie, jelenie, na stepach gazele i świstaki, nadto ibisy, wielbłądy dwugarbne, dzikie osły azjatyckie.
GOSPODARKA. Podstawą gospodarki hodowla owiec i kóz, bydła, koni, wielbłądów oraz górnictwo (wydobycie rud miedzi, molibdenu, żelaza, wolframu, manganu, cynku, ołowiu, azbestu); niewielki przem. włókienniczy, skórzany, spożywczy, materiałów budowlanych; sieć kolejowa słabo rozwinięta (gł. rolę pełni linia kolejowa biegnąca z Moskwy do Pekinu przez Ułan Bator); sieć drogowa nieco lepsza, ważną rolę pełni nadal transport juczny; kilka szkół wyższych, w tym uniw. w Ułan Bator zał. 1942.
HISTORIA. Ślady osadnictwa człowieka na terenach M. pochodzą z późnego ; źródła chińskie wspominają koczowników Hu zajmujących się pasterstwem na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e.; w III w. p.n.e. utworzyli oni silny związek plemienny Hiung-nu; część tego ludu zmieszana z innymi plemionami jako Hunowie w IV w. n.e. dotarła do Europy, pozostali zostali podbici przez związek plemienny Żuan Żuanów; w połowie VI w. ich panowanie obalił lud turecki Tu-kiu, którego władca nosił tytuł chana; w poł. VIII w. hegemonię osiągnęli Ujgurowie tworząc turecki kaganat (745-840), a następnie Kirgizi (840-920); dominację ludów mongolskich rozpoczęli Kitanowie (920-1125), po czym nastąpił okres rozdrobnienia; 1206 Czyngis-chan zjednoczył plemiona mongolskie, kładąc podwaliny pod imperium, podzielone jeszcze za życia między 4 synów: Dżucziego, Czagataja, Ögödeja i Tułuja; mimo sporów między nimi i ich potomkami imperium rozrastało się; 1231 zajęło Koreę; 1236-41 Batu-chan (syn Dżuczego) najechał Europę (m.in. Polskę i Węgry); chan Möngke (1251-59) opanował Tybet i Wietnam, a jego brat Hulagu - Persję; Kubilaj (1260-94) dokończył zapoczątkowany przez Czyngis-chana podbój Chin, a także przekształcił imperium w federację państw Złotej Ordy, z przewagą Turków, którzy podbili księstwa ruskie, Krym, część Kaukazu i Syberii; w poł. XIV w. rozpoczął się rozpad imperium, którego nie powstrzymali późniejsi wybitniejsi władcy Dajan-chan (1481-1543), ani Altan-chan (1543-83); w końcu XVI w. upowszechnił się w M. buddyzm tybetański (lamaizm); 1634 część płd. opanowali Mandżurowie (odtąd zaczęto ją zwać M. Wewnętrzną); 1644 zwierzchnictwo mandżurskiej dynastii, która opanowała właśnie Chiny, przyjęli także książęta płn. M. zwanej dotąd Chałchą; Mandżurowie wcielili ją do swego imperium, nadając jej nazwę M. Zewnętrznej; 1911 proklamowanie przez M. Zewnętrzną niepodległości, ze zwierzchnikiem kościoła lamaickiego (Bogdo-gegenem) na czele; autonomia wielokrotnie naruszana przez strony walczące w rewolucji ros., Chiny i Japonię; po śmierci 1924 Bogdo-gegena powstaje Mongolska Republika Ludowa, o ustroju wzorowanym na radzieckim; 1939 terytorium M. próbowali zająć Japończycy, powstrzymani przez Armię Czerwoną; do 1989 kraj satelicki ZSRR; 1990-92 pierwsze pluralistyczne wybory, zmiana nazwy na Republika M.; 1992 uchwalenie nowej konstytucji, przywrócenie swobody wyznaniowej, wycofanie wojsk ros.; 1990-97 prezydentem Punsałmaagijn Oczirbat; w polityce wewn. kryzys wskutek cofnięcia subsydiów ros., gwałtownego demontażu gosp. planowej, pospiesznej prywatyzacji (75% gospodarki znajduje się już w prywatnych rękach) oraz 1998 suszy, która doprowadziła do spadku pogłowia zwierząt hodowlanych z 25 mln do 2,5 mln sztuk; nadzieją na poprawę trudnej sytuacji gosp. (40% ludności żyje w nędzy, za ok. 10 dol. miesięcznie, bezrobocie obejmuje co trzeciego Mongoła) bogate złoża naftowe, wymagające jednak inwestycji zagr.; 1996 zwycięstwo w wyborach opozycyjnej koalicji Unii Demokratycznej, 1997 w wyborach prezydenckich - przedstawiciela postkomunistów Nacagijna Bagabandi z Mongolskiej Partii Lud.-Rewolucyjnej która wygrała też (2000) wybory parlamentarne; 2001 reelekcja prezydenta Bagabandi; od 2005 głową państwa Nambariin Enkhbayar (dotychczasowy premier).
AŁTAJ GOBIJSKI, SELENGA, MONGOLSKA WYŻYNA, BATU-CHAN, DARCHAN, AŁTAJ MONGOLSKI, KAZACHOWIE, NACAGDORDŻ, DŻUNGARSKI CHANAT, AŁTAJ- Mongolia, mieszkańcy Mongolii,...
- Mongolia, (Republika Mongolska)...
- MONGOLIA WEWNĘTRZNA, region autonomiczny w...