w szerszym znaczeniu - stan czuwania, przytomności, warunek pełnej orientacji w tym, co się dzieje; w węższym znaczeniu - najwyższy poziom rozwoju psychicznego charakterystyczny dla człowieka, zdolność umysłu ludzkiego do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości, uwarunkowana społecznymi formami życia człowieka i ukształtowana w procesie jego historycznego rozwoju; ś. jako poczucie przeżywania zjawisk psychicznych przez długi okres stanowiła gł. przedmiot dociekań psychologów (introspekcja); marksizm redukował ś. do funkcji układu nerwowego człowieka, która polega na odzwierciedlaniu (odbijaniu) rzeczywistości; w filozofii współcz. Bergson na podkreślenie dynamicznego charakteru ś. używał terminu strumień ś. i rozróżniając ś. od intelektu wskazał, że ś. rodzi się tam, gdzie zachodzi niemożność dokonania czynu, gdzie powstaje odstęp między czynnością potencjalną a zrealizowaną, czyli tam gdzie rodzi się projekt, wahanie, wybór; myśl tę rozwijali fenomenologowie podkreślając intencjonalny charakter ś. (zwł. Merleau-Ponty, który traktował ś. jako strumień stawiających opór relacji z otoczeniem, wyodrębnianych przez człowieka z całego naturalnego tła ze względu na ich żywotne znaczenie). W sygnalizowanych tutaj znaczeniach ś. bywa utożsamiana z psychiką. Przeciw temu występował Freud, dla którego ś. to stosunkowo niewielka część psychiki, na którą składa się także to, co nieświadome i przedświadome. Choć ś. zasadniczo ujmowana jest jako ś. pewnego "ja", niekiedy mówi się o ś. ponadindywidualnej (zbiorowej, społecznej, kulturalnej).
- świadomość, stan jednostki, który...
- ŚWIADOMOŚĆ KLASOWA, poczucie bliskości interesu...
- ŚWIADOMOŚĆ NARODOWA, poczucie przynależności...