twórczość artystyczna Greków pomiędzy XII a I w. p.n.e. na terenach Płw. Bałkańskiego, wyspach M. Egejskiego i na zach. wybrzeżu Azji Mniejszej, także w płd. Italii i na Sycylii, na wybrzeżach M. Śródziemnego i Czarnego. Historia sz.s.G. dzieli się na 3 okresy, każdy z nich na kolejne 3 podokresy: 1. okres archaiczny (wczesnoarchaiczny 1050-700 p.n.e., dojrzały archaizm, zw. orientalizującym 700-620 p.n.e., późnoarchaiczny 620-480 p.n.e.); 2. okres klasyczny (wczesnoklasyczny 480-445 p.n.e., klasyczny 445-404 p.n.e., późnoklasyczny 404-323 p.n.e.), 3. okres hellenistyczny (wczesnohellenistyczny 323-250 p.n.e., średniohellenistyczny 250-160 p.n.e.; późnohellenistyczny 160-30 p.n.e.). Poprzedniczką sz.s.G. jest sztuka egejska, której ostatni etap stanowiła sztuka mykeńska. Okres archaiczny sz.s.G. reprezentuje ceramika malowana w różne wzory geometryczne, drobne figurki z terakoty, brązu i kości słoniowej; pojawiły się już wtedy prymitywne sanktuaria bez kolumnady i najstarsze gr. świątynie, zw. predoryckimi, budowane z drewna i cegły suszonej (rekonstruowane na podstawie zarysu fundamentów). Szczytowym osiągnięciem tego okresu w zakresie ceramiki były wazy dipylońskie (850-720 p.n.e.) z warsztatów attyckich. W okresie dojrzałego archaizmu sz.s.G. rozwijała się pod wpływem kultur Wschodu, np. architektura egipskich sal hypostylowych miała wpływ na kształt świątyń gr., wsch. motywy roślinne i zoomorficzne stosowano w zdobnictwie (ceramika z Koryntu i z wysp Rodos i Milos), w rzeźbie pojawiły się kurosy i kory (np. kolosalny kuros i tzw. "Nikandra z Delos", ok. 650 p.n.e.). W VI w. p.n.e. pojawiły się w rzeźbie tendencje do przełamania panujących zasad symetrii i frontalizmu oraz do prawidłowego oddawania ruchu, powstały szkoły rzeźbiarskie (m.in. na Eginie) o dwu gł. kierunkach: , surowym (Argos, Korynt, Sykion) i jońskim, miękkim w modelunku, bardziej dekoracyjnym (Milet, Naksos, Paros, Chios). W okresie późnoarchaicznym powstały na Wschodzie pierwsze wielkie świątynie jońskie: Artemizjon w Efezie i Herajon na Samos. W istniejących świątyniach (m.in. w Koryncie, Paestum, Selinuncie) wprowadzono odpowiednie korektury, co dawało coraz b. harmonijne rozwiązania. Rozwijała się też rzeźba i relief, tematy brano z mitologii (gigantomachia, centauromachia, czyny Heraklesa), doskonaliła się technika rzeźbiarska (np. fryz joński skarbca Sifnijczyków w Delfach). Późnoarchaiczne malarstwo wazowe (technika czarno- i czerwonofigurowa) doszło do perfekcji; najpiękniej rozkwitło w Atenach, gdzie tworzyli Eksakias, Andokides, Eufronios, Eutymides, Makron i Duris. W okresie klasycznym gł. ośrodkiem sztuki były Ateny. Rozwijała się rzeźba, która dążyła do oddania ruchu, modelunku ciała i stanów emocjonalnych (Dyskobol i Atena z Marsjaszem Myrona). Rozpoczął się też rozwój monumentalnego malarstwa ściennego; Polignot zainicjował pozorną perspektywę, polegającą na wieloplanowym ujęciu przestrzeni (Amazonomachia, Centauromachia). Nowatorskie zdobycze malarstwa, przodującej wówczas dziedziny sztuki, przeniknęły do rzeźby (relief) i do zdobnictwa wazowego (technika czerwonofigurowa w tzw. stylu swobodnym). W Atenach, po zwycięskich wojnach perskich, rozpoczęły się wielkie inwestycje budowlano-artyst.; Perykles ściągnął najwybitniejszych architektów, malarzy i rzeźbiarzy; powstają: Hefajstejon, budowle na Akropolu (Partenon, Propyleje, jońska miniaturowa świątynia Nike Apteros i Erechtejon). Klasyczną doskonałość osiągnęła rzeźba arch. (np. fryz partenoński) oraz wolno stojąca (Atena Partenos i Zeus Olimpijski Fidiasza, prace jego uczniów: Alkamenosa, Agorakritosa, Nike Pajoniosa) wykonywana w stylu miękkim i płynnym, tzw. mokrych szat. Równocześnie z Fidiasze na Peloponezie prowadził swą szkołę Poliklet, drugi wielki rzeźbiarz epoki. W jego surowych posągach atletów, o proporcjach ustalanych wg matematycznego kanonu (Doryferos, Diadumenos) dawna frontalność ustąpiła klasycznej zasadzie kontrapostu. Działali mistrzowie pędzla Zeuksis i Parrasjos, którzy udoskonalili technikę temperową i optyczne kształtowanie przestrzeni, jak też proporcji ludzkiego ciała. W malarstwie sztalugowym Agatarchos wprowadził perspektywę linearną, a Apollodoros światłocień. Malarstwo wazowe weszło w okres tzw. stylu bogatego (technika czerwonofigurowa i biało gruntowana). Sztuka późnoklasyczna miała charakter b. laicki; poza Atenami rozwijała się intensywnie w bogatych miastach Azji Mniejszej (Efez, Halikarnas, Milet, Knidos). Renesans przeżywała architektura jońska (świątynia Ateny Polias w Priene, grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie); popularne były świątynie na rzucie koła zw. tolosami (najpiękniejszy w Epidauros). Rozwija się monumentalne budownictwo użyteczności publicznej, m.in. powstają pierwsze kamienne teatry (np. w Epidauros - dzieło Polikleta Mł.). O rozwoju rzeźby zadecydowali Praksyteles, Skopas i Lizyp, którzy stworzyli nową, laicką wizję bogów (Afrodyta knidyjska - pierwszy akt kobiecy Praksytelesa i jego Satyr odpoczywający, Apoksymenos Lizypa). Dzieła trzech wielkich mistrzów wywarły wielki wpływ na innych rzeźbiarzy, np. Leocharesa, inspirowały sztukę sepulkralną (sarkofag Aleksandra Wielkiego) i drobną plastykę (figurki tanagryjskie). Malarstwo sztalugowe, gł. enkaustyczne (enkaustyka), rozwijało się w szkole ateńskiej (Eufranor i Nikiasz) i sykiońskiej (Pamfilos, Pausias); malowano sceny historyczne, rodzajowe, portrety. Wdziękiem i subtelnym kolorytem wyróżniały się obrazy Apellesa (Afrodyta Anadyomene). W okresie hellenistycznym kultura grecka w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego rozprzestrzeniła się na całym Bliskim Wsch., sama zaś nabrała cech uniwersalnych i zaasymilowała elementy orientalne. Rozwijała się urbanistyka i budownictwo użytkowe; zakładano nowe miasta lub przebudowywano już istniejące na tzw. planie Hippodamosa z Miletu (Aleksandria, Priene). Perfekcja techniki znalazła wyraz w latarni morskiej na Faros (dzieło Sostratosa). Powstawały wielkie świątynie w jońskim lub korynckim, porządek dorycki przeszedł do budownictwa świeckiego (Olimpiejon w Atenach). Rzeźba rozwijała się w trzech kierunkach: barokowa (patetyczna i dynamiczna), rokokowa (finezyjna, delikatna) i klasycyzująca (chłodna, akademicka); nowe ośrodki rzeźbiarskie powstały w Aleksandrii, Pergamonie i na Rodos. Ze szkoły pergamońskiej pochodzą znakomite studia snu (Faun Barberini), z Rodos - gdzie rzeźba grawitowała ku rozwiązaniom gigantycznym - Kolos Rodyjski, oraz barokowe: Nike z Samotraki, Grupa Laokoona, Byk Farnezyjski. Rozwijał się portret rzeźbiarski, który osiągnął pełnię realizmu i psychologicznej głębi (Demostenes Polieuktosa). W hellenistycznym malarstwie sztalugowym pojawił się pejzaż, niebo, chmury (znane jest gł. z rzymskich kopii i mozaik). Ceramika posiadała piękną dekorację reliefową (czarki megaryjskie), doskonałą artystycznie dekorację miały też naczynia brązowe, srebrne i złote. Mimo upadku ostatniej monarchii hellenistycznej sz.s.G. tworzona była (choć anonimowo i mniej oryginalnie) do IV w. n.e.; wpłynęła na sztukę etruską, rzymską, bizantyjską, pośrednio także na sztukę dalekiej Gandhary.
ARCHITEKTURA, TURECKA SZTUKA, DIADUMENOS, PERSKA SZTUKA, TOREUTYKA, KARIATYDA, TRYGLIF, ANTENOR Z ATEN, APELLES Z KOLOFONU, PAUZANIASZ
- GRECJA STAROŻYTNA, zasiedlona w paleolicie...
- GRECJI STAROŻYTNEJ LITERATURA, okres archaicznej lit.(...)
- aktorska sztuka, dziedzina sztuki widowiskowej...