Tchad, Republika Czadu
WARUNKI NATURALNE. Większość pow. kraju zajmuje Kotlina Czadu, część płn. Sahara, z położonym na płn.-zachodzie masywem wulkanicznym Tibesti (najw. szczyt to wygasły wulkan Emi Kussi, 3415 m); na wschodzie wyż. Ennedi i Wadaj, na południu wyż. Azande i Adamawa; trzy strefy klimatyczne: na północy saharyjska, zwrotnikowa, skrajnie sucha, przechodząca w środku kraju w podrównikową suchą strefę Sahelu, na południu bardziej wilgotnie, dominują sawanny; średnie temp. stycznia 21-24°C, lipca 34°C (dochodzą nawet do 50°C); opady w strefie płn. poniżej 50 mm rocznie, w środk. 200-300 mm, bardziej na płd. 1000-1300 mm (w Ndżamenie 745 mm); sieć rzeczna stała tylko na południu (Szari z dopływem Logone, uchodzi do jez. Czad); na zach. pograniczu Jez. Czad; roślinność na północy pustynna, w środku kraju półpustynna stepowa (rzadkie akacje, mimozy, drzewa palmowe), na południu typowo sawannowa, z baobabami i akacjami; świat zwierzęcy gł. na południu: słonie, nosorożce, antylopy, bawoły, zebry, żyrafy, z drapieżników lwy, lamparty, gepardy, hieny, szakale, hipopotamy; kilka parków nar., m.in. Zakouma, Sinianka, Minia.
LUDNOŚĆ. Kraj wieloetniczny, plemiona pochodzenia murzyńskiego i arabskiego: ludy Bagirmi i Sara 31%, Arabowie Sudańscy 26%, plemiona Mbum 7%, Teda 7%, Masalit i Maba 6%, Tama 6%, Mubi 4%, Kanuri 2%, Hausa 2%, Masa 2%, Kotoko 2%; łącznie ok. 200 grup etnicznych; w użyciu ponad 100 języków i dialektów z rodzin: nilo-saharyjskiej, chamito-semickiej i kongo-kordofańskiej; wyznania: ok. 20% wyznawców tradycyjnych religii plemiennych, 45% muzułmanów, 33% chrześcijan, gł. katolików; gęstość zaludnienia 6 osób/km2 (rozmieszczenie ludności wysoce nierównomierne); miasta zamieszkuje 32% ludności; b. wysoki przyrost naturalny 26‰; średnia dł. życia: mężczyźni 45 lat, kobiety 49 lat (dane wg pierwszego w historii Cz. spisu, przeprowadzonego 1993).
USTRÓJ. Republika prezydencka; na podstawie konstytucji z 1996 głową państwa prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat (2005 zmiany w konstytucji znoszące ograniczenie kadencyjności); parlament dwuizbowy: Zgromadzenie Narodowe, 155 członków wybieranych na 4-letnią kadencję w wyborach powszechnych, oraz Senat (na razie tylko w formie zapisu w konstytucji, liczba członków nieustalona) wybierany na 6-letnią kadencję (co 2 lata 1/3 składu odnawiana); rząd powołuje prezydent; kraj podzielony adm. na 14 prefektur.
GOSPODARKA. Jedno z najbiedniejszych państw świata, doświadczane klęskami suszy i głodu, niepokojami wewnętrznymi, oraz pokłosiem konfliktu w sąsiednim Sudanie (Czad przyjmuje uchodźców z Darfuru); ważną pozycją w budżecie jest pomoc zagraniczna; podstawą utrzymania zacofane (kopieniacze) rolnictwo; uprawa prosa, sorga, bawełny, orzeszków ziemnych, palmy daktylowej, ryżu, manioku, jamsu, trzciny cukrowej, sezamu, bawełny (jeden z głównych towarów eksportowych), pozyskiwanie gumy arabskiej z akacji; koczownicza hodowla bydła, owiec, kóz, wielbłądów; rybołówstwo na Jez. Czad; od 2003 (dzięki znacznej pomocy USA) eksport ropy naftowej, niewielkie wydobycie soli kamiennej (pozostałe surowce, m.in. słabo rozpoznane złoża wolframu, rud cyny i uranu oraz fosforytów - nie eksploatowane); przem. spożywczy (cukrownie, browary, młyny, łuszczarnie ryżu, rzeźnie, olejarnie), włókienniczy; b. słaba sieć komunikacyjna; brak kolei, drogi w porze deszczowej nieprzejezdne; 40 lotnisk, gł. polowych, międzynar. port lotn. w Ndżamenie.
HISTORIA. W epoce neolitu tereny zamieszkiwane przez ludy, które pozostawiły po sobie rysunki naskalne; w IX w. n.e. na części ziem Cz. powstało państwo Kanem (potem zw. Bornu), które przeżyło rozkwit w XVI w., a upadło dopiero w XIX w.; w środk. i wsch. części kraju powstało w XIV w. państwo Wadaj oraz w XVI w. państwo Bagirmi, utrzymujące się z eksportu niewolników (gł. eunuchów); z końcem XIX w. obszar opanowany przez Francuzów, od 1910 w składzie Franc. Afryki Równikowej, od 1920 odrębna kolonia, od 1958 autonomiczna republika, czł. Wspólnoty Franc., od 1960 niepodległa, czł. ONZ; zróżnicowany skład etniczny (arabska północ i murzyńskie południe) od początku niezależności powodował waśnie plemienne, które 1965 nabrały cech wojny domowej; reakcją na wsparcie sił rządowych (południe) przez Francję, było udzielenie pomocy plemionom arabskim przez Libię; 1975 wojskowy zamach stanu gen. Mallouma obalił rząd cywilny pierwszego prezydenta kraju F. Tombalbayego, ale walki wewnętrzne na tle polit.-wyznaniowym i etnicznym (przy udziale Libii i Francji) trwały nadal; prezydentem od 1990 Idriss Déby (reelekcja 1996, 2001, 2006), który wprowadził nową konstytucję, osiągnął też nieznaczą poprawę sytuacji gospodarczej; waśnie etniczne jednak trwają; 2004 rzezie etniczne w sąsiednim Sudanie (w przylegającej do granicy prowincji Darfur) doprowadziły do ogromnego napływu uchodźców (1,2 mln osób); mimo międzynar. pomocy humanitarnej regiony przygraniczne zostały zagrożone klęską głodu; IV 2006 rebelianci z Zjednoczonego Frontu na rzecz Zmiany (Fuc) zaatakowali Ndżamenę chcąc obalić prezydenta, po nieudanym zamachu Deby oskarżył Sudan o udzielanie Fuc wsparcia i zerwał z nim stosunki dyplomatyczne.
TIBESTI, REPUBLIKA CZADU, NDŻAMENA, LEGIA CUDZOZIEMSKA, SAHELONTROPUS TCHADENSIS, SAHARA, DOUALA, CZAD, SAHEL, SZARI