zasiedlona w paleolicie (Beocja); w neolicie (ok. 3 tys. lat p.n.e.) opanowana przez plemiona z Azji Mniejszej (cywilizacja kreteńska), a ok. 2000-1900 lat p.n.e. przez Greków, z których wyodrębniły się plemiona Achajów i Jonów; początkowo ulegali wpływom kultury kreteńskiej, ale od poł. 2 tysiąclecia p.n.e. stworzyli własną kulturę, zw. mykeńską, oraz scentralizowane państwo (XIV-XII w p.n.e.) na Peloponezie, we wsch. G., na niektórych z wysp M. Egejskiego i płd. wybrzeżach Azji Mniejszej, z wyraźnie zróżnicowanym klasowo i zawodowo społeczeństwem. Między 1200 a 1100 najazd nowego plemienia gr. Dorów (przybywających z obszarów ob. Dalmacji i Albanii) zniszczył kulturę mykeńską i ustalił nowy podział polit.-terytorialny i ludnościowy G. Okres archaiczny (1100-700 p.n.e.), zw. "ciemnymi wiekami", przyniósł rozbicie G. na wiele małych państewek (decentralizacji sprzyjała górzystość kraju, brak zewnętrznego zagrożenia i jednoczącej religii) oraz przejście od monarchii plemiennych (władzę absolutną sprawowali królowie-kapłani) do rządów arystokracji (lud - "demos" - pozbawiony był praw polit.). Stopniowo rosło znaczenie miast G. Wsch. (Ateny, Megara, Korynt, Sykion) i Azji Mniejszej (Milet), z których rozwinęły się miasta-państwa (polis), będące odtąd gł. organizatorami życia polit., gosp. i kult. Prymitywne metody uprawy ubogiej ziemi nie pozwalały na wyżywienie rosnącej liczby ludności, co doprowadziło do krwawych starć w miastach gr. i zmusiło Greków do rozpoczęcia tzw. wielkiej kolonizacji (VIII-VI w. p.n.e.). W jej wyniku rozwinęło się rzemiosło, żegluga, handel morski, bito i rozpowszechniano monety; wyłoniła się też nowa warstwa posiadaczy; korzystając z żądań przemian w części miast władzę w VI w. objęli tyrani. Kolonizacja osłabła w poł. VI w. ze względu na rosnącą potęgę monarchii perskiej i Kartaginy. Zetknięcie z ludami obcojęzycznymi (barbaros) dało Grekom poczucie wspólnoty językowej i kulturowej (uzewnętrznionej w przyjęciu nazwy Hellenowie); powstały amfiktionie, organizacje broniące ośr. wspólnego kultu, zaczęto organizować igrzyska panhelleńskie; pośrednio wpłynęło to na rozwój sztuki, literatury, architektury, filozofii i nauki. Początkowo w VII w. wśród miast-państw najw. znaczenie miało Argos, ale wkrótce inne doryckie m.-państwo Sparta, dysponująca jedyną wówczas armią stałą, zdominowała większą część Peloponezu i zorganizowała Związek Peloponeski. Ok. 600 p.n.e. coraz większą rolę zaczęły odgrywać jońskie Ateny (XIV-XII w. zależne od Myken, IX w. zjednoczyły gminy attyckie, tworząc państwo ateńskie), które poprzez kolejne ustępstwa arystokracji (621 p.n.e. spisanie praw przez Drakona, 594 reformy Solona, 508 Klejstenesa) stworzyły warunki dla demokracji. W tym czasie perska monarchia Achemenidów zapanowała nad koloniami greckimi. Powstanie podbitych miast, zw. jońskim (500-494), spowodowało wyprawy odwetowe, znane jako wojny perskie, zakończone 479 klęską Persów, wyparciem ich z Europy i utworzeniem Ateńskiego Związku Morskiego (I). Przekreśliło to dążenia Sparty do narzucenia hegemonii całej G. Obok stale odtąd rywalizujących o hegemonię Aten i Sparty silną pozycję uzyskało państwo sycylijskie, ze stolicą w Syrakuzach. Potęga polit. Aten, zwycięstwo stronnictwa demokratycznego Efialtesa i Peryklesa doprowadziły do wspaniałego rozkwitu kult., zwanego "złotym wiekiem" Peryklesa (461-429 p.n.e.). Jednak próby przekształcenia Ateńskiego Zw. Morskiego w państwo ateńskie (arche), dyskryminacja obywateli miast związkowych i kampania wygnańców polit. spowodowały wybuch wojny peloponeskiej (431-404 p.n.e.), zakończonej klęską Aten i rozbiciem Zw. Morskiego. Hegemonia Sparty, przechodzącej kryzys wewn. i usiłującej narzucić miastom gr. rządy oligarchiczne, przyniosła kolejny konflikt, zw. wojną koryncką (395-387). Wspierana przez Persję koalicja antyspartańska pod przewodnictwem Teb odniosła spore sukcesy. Wywołało to niepokój Persji i pod jej naciskiem zawarto układ, zw. pokojem Antalkidasa (387/386 p.n.e.), dający Persji hegemonię na M. Egejskim, a Sparcie - na Peloponezie. Sytuację wykorzystały Ateny, odbudowując 378 p.n.e. Związek Morski (II), a w obawie przed potęgą Teb zbliżyły się do Sparty, osłabionej klęską pod Leuktrami (371); ponownie jednak polityka Aten wobec m. związkowych wywołała 357-355 wojnę sojuszniczą, po której rozpadł się II Zw. Morski. Rozpoczął się okres dominacji silnej militarnie monarchii macedońskiej pod rządami Filipa II (359-336). Rozbicie państw gr. ułatwiło Filipowi narzucenie im zwierzchnictwa: 338 pokonał siły ateńsko-tebańskie pod Cheroneą, utworzył Koryncki Związek Miast, którego został hegemonem. Filip przygotowywał wspólną wyprawę przeciw Persji, która miała rozwiązać gr. problemy ekonomiczne; zginął w trakcie przygotowań, a wyprawę poprowadził jego syn, Aleksander III Wielki (365-323, panujący od 336). Jego podboje otworzyły okres zw. hellenizmem. Po przedwczesnej śmierci A. nastąpił rozpad jego państwa, do głosu doszły Związki: Etolski i Achajski, Ateny zachowały jedynie znaczenie kult. O losach G. zadecydowała interwencja Rzymu, który początkowo, w wyniku wojen macedońskich i syryjskiej, zarządzał nią łącznie z Macedonią, a w 27 p.n.e. zamienił w prowincję rzym. Achaję. G. nie odzyskała już polit. znaczenia, jej kultura miała jednak ogromny wpływ na Rzym, a za jego pośrednictwem na całą kulturę europejską i światową.
- GRECJI STAROŻYTNEJ ŚWIĄTYNIE, świątynie greckie wykształciły...
- GRECJI STAROŻYTNEJ MUZYKA, rozwijała się pod silnym...
- GRECJI STAROŻYTNEJ RELIGIA, powstała w wyniku stopienia...