miejsce składania ofiar kultowych, znane we wszystkich rozwiniętych religiach; pierwotną formą o. były wzniesienia usypane z ziemi lub ułożone z kamieni (często był to naturalny, pojedynczy wielki głaz, np. o. jaćwieski koło Starych Juch w woj. warmińsko-mazurskim); o. często wiązał się z kultem zmarłych, przy grobach stawiano płyty lub stoły z ofiarami (staroż. Egipt); w świątyniach wznoszono o. na dziedzińcach lub w pomieszczeniach okalających sanktuarium; Żydzi w okresie przed diasporą umieszczali o. całopalne na dziedzińcu przed świątynią oraz mniejsze o. kadzielne wewnątrz budowli; w starożytnej Grecji i Rzymie o. nadawano różny kształt i rozmiar: najczęściej ustawiane były na placach przed świątynią poświęconą wybranemu bóstwu, na miejskim placu, w świętym gaju, przy źródłach, na świętych wzgórzach; w rzymskich domach małe ołtarzyki ustawiane w atrium, tzw. lararium, poświęcano larom - bóstwom opiekuńczym domostwa; w religii chrześcijańskiej o. jest miejscem modlitwy kapłana i ofiary mszy św.; pierwsze o. miały formę stołu lub tumby grobowej. Zasadniczą część o. stanowi mensa, monolitowa płyta z piaskowca lub marmuru, wsparta na nóżkach, lub skrzyni w kształcie sarkofagu, w której umieszczone są relikwie; od ok. IV-VI w. dodano o. bogatą oprawę w formie cyborium; od okresu romańskiego wyróżnia się o. główny umieszczony w prezbiterium i o. boczne w nawach lub kaplicach bocznych; od XI w. została dodana nastawa ołtarzowa (retabulum), płasko rzeźbiona lub malowana, ustawiana na tylnej części o., na mensie lub osobnej podbudowie; o. gotyckie są na ogół szafiaste, w formie tryptyku (np. O. Mariacki), później pentyptyku, mniejsze mają kształt dyptyku; zamykana ruchomymi skrzydłami nastawa łączyła się z mensą za pośrednictwem predelli, niskiej ścianki opartej na mensie (zwykle bogato rzeźbionej lub złoconej), skrzydła nastawy po stronie zewnętrznej i wewnętrznej zdobiono malowidłami lub płaskorzeźbami; nad retabulum znajdowało się ozdobne zwieńczenie; ważną częścią ołtarza jest tabernakulum, wykonane najczęściej z drewna lub szlachetnej blachy; w renesansie najpopularniejszy o. typu przyściennego, architektonicznego, o nastawie z kilkukondygnacjową kompozycją arch.-rzeźbiarską z obrazem lub rzeźbą umieszczoną centralnie. O. wykonywano głównie z drewna, marmuru lub stiuku, często zdobiono bogatą polichromią; dla o. barokowego charakterystyczna jest bogata dekoracja rzeźbiarska lub sztukatorska, dla o. rokokowego układ kulisowy, ażurowy, o bogatych złoceniach; o. klasycystyczny oparty jest na formie architektonicznej; od Soboru Watykańskiego II (1962-65) obowiązuje w liturgii chrześcijańskiej o. ustawiony pośrodku prezbiterium frontem do wiernych w formie prostego stołu, przy którym kapłan odprawia mszę; w kościołach współcz. ogranicza się zdobienia o. głównego i liczbę o. bocznych; od VII w. wykonywane były małe przenośne o. zw. portatylami, z metalu lub kości słoniowej; w kościołach chrześc. Wschodu o. jest oddzielony od nawy ikonostasem.
PENTAPTYK, PACHER, PORTATYL, KARTUZY, LAMBREKINOWY ORNAMENT, TABERNAKULUM, ŚWIĄTYNIA OGNIA, PREDELLA, KAPLICA, MARIACKI OŁTARZ