sztuka ludów zamieszkujących Amerykę Środk. i Płd. od najdawniejszych czasów do podboju tych terenów przez Hiszpanów; uporządkowanie terytorialne i chronologiczne kultur przedkolumbijskich napotyka na znaczne trudności; kultury te z nieznanych nam powodów znikają na jednym obszarze, by pojawić się na innym, mieszają się ze sobą, oddziałują na siebie w różnych okresach; brak jest źródeł pisanych. Korzenie sz.p. tkwią w 2. tysiącleciu p.n.e., jej szczytowy rozwój jest zaś równoczesny ze średniowieczem w Europie. Na terytorium Ameryki prekolumbijskiej wyróżnia się 3 obszary: 1. północny, zw. też Mezoameryką (MEKSYK, México, Stany Zjednoczone Meksyku, Estados Unidos Mexicanos oraz GWATEMALA, República de Guatemala, Salwador i większość Hondurasu); 2. środkowy (Panama, Nikaragua, Kostaryka, Kolumbia i część Hondurasu), najsłabiej rozwinięty kulturowo i najmniej zbadany; 3. południowy (część Ekwadoru, Peru, Chile, część Boliwii) zw. andyjskim. Mezoameryka składała się z niezależnych państw, m.in. Azteków, Chichimeków, Tolteków, Misteków, Totonaków, Tarasków, Majów. Na całym obszarze Ameryki przedkolumbijskiej sztuka ma gł. charakter religijny, jej zadaniem było tworzenie wyobrażeń bogów i przedmiotów niezbędnych dla kultu; nie była tworzona, aby zaspokoić potrzeby estetyczne, wizerunki bogów nie miały się podobać, ale wstrząsać i przerażać swym widokiem; także kolor nie miał znaczenia estetycznego, ale przekazywał informacje symboliczne. Na wszystkich trzech obszarach sz.p. powstawały budowle sakralne w kształcie schodkowych piramid, o ściętym wierzchołku, z sanktuarium na szczycie; na wszystkich też trzech obszarach występuje monumentalna rzeźba kamienna; malarstwo ścienne rozwijało się wspaniale na płn., słabo na płd.; na najwyższym poziomie była ceramika z obszaru środk., gdzie istniało także centrum najstarszego w Ameryce złotnictwa (terytorium ob. Kostaryki); złotnictwo rozwijało się też na terenie Peru (w górach k. Andahuaylas odkryto warsztat złotniczy w warstwie datowanej na 1490 p.n.e.), tam też na najwyższym poziomie stały techniki obróbki i wyrób przedmiotów z brązu i miedzi. Tkactwo rozwijało się gł. w Mezoameryce oraz w Peru (tkaniny z wełny alpak i lam tworzone od 2500 p.n.e.). Materiałem cenionym wyżej od złota był (podobnie jak w Chinach) jadeit, np. wiele posągów ma wydrążenie, w które podczas uroczystej ceremonii "odsłonięcia" wkładano złote lub jadeitowe "serce". Na terenach Meksyku sztuka rozwijała się od ok. 1800 p.n.e., najstarsze dzieła to posążki z gliny, przeważnie nagich kobiet i ceramika modelowana ręcznie; dużą rolę odegrała kultura olmecka (od 1200 p.n.e.), która opanowała z czasem wiele obszarów płd. Meksyku; gł. ośrodkami były La Venta, Tres Zapotes, San Lorenzo, Cerro de las Mesas; charakterystyczne - ogromne kamienne ołtarze, stele; rzeźby w bazalcie, jadeicie, glinie o twarzach z szeroko rozstawionymi kośćmi policzkowymi, spłaszczonymi nosami i wydatnymi wargami, małe ceramiczne rzeźby, liczne przedstawienia bóstwa-jaguara; Olmekowie wznieśli najstarszą w Meksyku piramidę w Cuicuilco oraz najwyższą piramidę Quetzalcoatla w Choluli. Między II w. p.n.e. a II w. n.e. powstał największy ośr. kultowy Mezoameryki - Teotihuacán ("miejsce, gdzie rodzą się bogowie"), na płn. wsch. od ob. stol. Meksyku; wśród imponujących budowli wyróżniały się piramidy Słońca i Księżyca, Cytadela ze świątynią Quetzalcoatla (Pierzastego Węża, III w.), prawdziwym arcydziełem rzeźby kamiennej, osią całego założenia była Aleja Zmarłych. Oprócz rzeźby, na wysokim poziomie stało malarstwo ścienne (np. Bóg Tlaloca w jego raju) i ceramika rytualna z bogatą dekoracją malarską; charakterystyczne były kamienne i polerowane maski rytualne o geometryzujących formach. Teotihuacán zniszczony został w VII w. i stopniowo opustoszał, jego sztukę, gł. architekturę i ceramikę, naśladowały inne ludy mezoamerykańskie. Na terenie Meksyku wyróżniała się sztuka Tolteków, gł. ośrodkiem był Tollan; Toltecy zastosowali w architekturze filary, dzięki którym mogli wznosić wielkie, przestrzenne budowle (np. świątynia na szczycie piramidy w Tollan); wprowadzili do architektury wielkie kolumnady, atlantów (ogromne postacie wojowników) podtrzymujących dachy świątyń. Toltecka tradycja krwawych ofiar z ludzi wyraziła się w sztuce przedstawieniami orłów i jaguarów wyrywających ludzkie serca, zbiorami czaszek poświęconych w ofierze; budowano platformy i ołtarze ofiarne; sztuka nabrała charakteru militarnego (przedstawienia wojowników, bitew). W architekturze przeważało zamiłowanie do reprezentacji, wystawności. Tollan zniszczony został w XII w. Od 1330 rozwijała się sztuka Azteków, stanowiąca syntezę wcześniejszej sz.p.; ich gł. ośr. było miasto zał. na kilku wyspach jez. Texcoco, zw. Tenochtitlan ("miasto na wodzie"), z imponującym centrum ceremonialnym, pływającymi ogrodami, akweduktami, siecią kanałów; wysoki artyzm osiągnęła rzeźba monumentalna (kalendarz aztecki zw. "Kamień Tizoca", czyli "Kamień Słońca", przedstawienia bogini Ziemi - Coatlicue, ekspresyjne męskie posągi, głowa "Wojownika-Orła", przedstawienie "księcia kwiatów" - Xochipilli, boga radości, muzyki i tańca) oraz drobne, subtelne rzeźby w drewnie i kości, ozdoby ze złota i srebra, inkrustowane turkusem, muszlami, mozaiki z barwnych piór. Na wybrzeżu O. Spokojnego od ok. III w. p.n.e. rozwijała się sztuka Zapoteków (gł. ośr. Monte Albán), którzy byli przede wszystkim świetnymi urbanistami i budowniczymi; Monte Albán posiadało osiowe założenie, Wielki Plac, liczne świątynie i budowle na tarasach, obserwatorium astronomiczne. Charakterystyczne są groby komorowe z freskami, kamienne stele przedstawiające wojowników z jeńcami, urny gliniane w formie siedzących bóstw w bogatych strojach. Monte Albán zostało opuszczone 1125 przez Zapoteków, w XIV w. teren ten zajęli Mistekowie, nastąpiła symbioza sztuki obu ludów (pałac w Mitla o licznych salach, korytarzach, dziedzińcach, kryptach, przypominający labirynt); Mistekowie wnieśli nowe osiągnięcia w dziedzinie złotnictwa, pisania-malowania ksiąg (kodeksy misteckie) i malarstwa ściennego (sgraffitta na czerwonym stiuku); 200 p.n.e. - XI w. nad Zat. Meksykańską rozwijały się różne kultury, m.in. Tajin, Remojades, którym początek dała kultura olmecka; wyróżniały się figurki z Remojades, kościotrupy o wesołym wyrazie twarzy; do dekoracji używano asfaltu jako czarnej farby; powstała Piramida Nisz (z 365 niszami, nawiązująca do kalendarza słonecznego) w El Tajin, metropolii Totonaków. Majowie zajmowali Jukatan, okres klasyczny ich sztuki przypada na lata 300-900, drugi okres (od 1000 do zajęcia Jukatanu przez Hiszpanów) to okres toltecki. Majowie przyswoili sobie i udoskonalili osiągnięcia poprzednich kultur, ich sztuka ma charakter religijny, gł. kult boga deszczu (ze względu na ciągłe susze); większość ich budowli, zwł. wcześniejszych, nie jest zadaszona ani przekryta sklepieniem pozornym. W okresie klasycznym powstały wielkie miasta: Palenque, Piedras Negras, Yaxchilán, Bonampak, Tikal, Copán, w których wznoszono potężne piramidy ze świątyniami na platformie szczytowej, wielokondygnacyjne zespoły pałacowe i kultowe (akropol w Copán, Pałac Gubernatora w Palenque). Sztuka Majów miała charakter barokowy (płynne linie, bogata rzeźba arch. i detal pokrywające każdą płaszczyznę ścian); wyróżniają się dzieła z jadeitu (maski, przedmioty kultowe), stele z inskrypcjami przedstawiające kapłanów i władców; nieliczne pozostałości malarstwa ściennego (freski w Vaxactún, Bonampak, Chichén Itzá) świadczą o jego wysokim poziomie, mimo że Majowie nie znali perspektywy ani światłocienia (twarze i nogi przedstawiano z profilu, ciało en face lub w skręcie); zachowały się wkładane do grobów figurki różnych typów ludzkich, pełne spokoju. W Ameryce Płd., na terenach Peru, Boliwii, Ekwadoru, Chile, badania archeologiczne ujawniły istnienie setek kultur poprzedzających kulturę Inków (od X tysiąclecia p.n.e.); zabytki malarstwa jaskiniowego napotkano w grocie Toquepola w Peru (VIII tysiąclecie p.n.e.) - przedstawiają ludzi ścigających stada guanako. Trzy ważne ośrodki kultowe pochodzą z 1800-1400 p.n.e.: Las Haldas, Świątynia Skrzyżowanych Rąk w Kotosh (wsch. Andy) i La Florida (ob. Lima). Z okresu I tysiąclecia pochodzi kompleks budowli Chavin de Huántar usytuowany na wys. 3117 m. z ogromnymi rzeźbami pum, jaguarów, węży i kondorów jako bogów. Z licznych kultur państewek regionalnych z okresu 100-800 n.e. wyróżniają się kultury: Mochica (zw. też Moche), Nazca i Tiahuanaco. Królestwo Mochica (Peru) słynie z sanktuariów Słońca i Księżyca na kilkustopniowych piramidach, stojącej na wysokim poziomie sztuki nawadniania obszarów pustynnych wodą z rz. Moche (sieć kanałów, akwedukty, np. w Ascope), obróbki złota, srebra, miedzi, ceramiki; w okresie późniejszym naczynia przekształcają się w rzeźby, np. w kształcie ludzkich głów, zwierząt, ptaków, roślin, scen rodzajowych, często też erotycznych. Kulturę Nazca (I-VIII w., środk. część Peru) charakteryzują osady złożone z domów o rzutach prostokątnych wznoszonych blisko siebie, tworzących rodzaj plastra miodu oraz tzw. palisady; odkrywana w grobowcach doskonała ceramika (o prostych funkcjonalnych kształtach, bogato polichromowana: ptaki, ryby, twarze kobiet) oraz zagadkowe wielkie rysunki, gł. zwierząt, "wyryte" na pustynnym płaskowyżu i widoczne jedynie z góry, z dużej wysokości. Największym ośrodkiem kultowo-kulturalnym było Tiahuanaco nad jez. Titicaca (Boliwia), na wys. 3800 m. Nie są jasne źródła tej kultury i przyczyny jej upadku, datuje się ją na VI w. p.n.e. - XII w., apogeum III-VIII w., ekspansja na inne terytoria VIII-XII w. (objęła całą Amerykę andyjską). W Tiahuanaco pozostały ruiny imponującego kompleksu (piramidy i inne budowle na platformach, Bramy Słońca i Księżyca); charakterystyczne dla tej sztuki jest sprowadzanie form naturalnych do zgeometryzowanych symboli, rytmiczność (widoczna we fryzach, np. fryz z Bramy Słońca). Na obszarach dawnej kultury Mochica w IX-XI w. rozwijała się kultura i sztuka państwa Chimú ze stol. Chanchan (k. Trujillo) - największym miastem Ameryki Płd. w czasach prekolumbijskich (10 dzielnic otoczonych murami; droga prowadząca do tego miasta miała szer. 24 m), z rozwiniętym rzemiosłem, gł. złotnictwem. Inkowie panowali od XI w. na ogromnym obszarze (Peru, Ekwador, płaskowyż boliwijski); czcili Słońce, Księżyc i Piorun, byli świetnymi budowniczymi; wyróżnia się stol. Cuzco (ze świątynią Słońca i pobliską twierdzą Sacsahuamán), miasta Ollantaytambo i Machu Picchu - znakomicie zachowane, położone w górach na wys. 2500 m, wspaniały przykład wkomponowania architektury w naturalne środowisko; przykłady budownictwa Inków znajdują się też na wyspach Księżyca i Słońca na jez. Titicaca; są nimi Viracochapampa, cytadela Incallacta i ostatnia stol. Vilcabamba (ukryta w górach, gdzie chronili się Inkowie przed Hiszpanami). Przykłady rzeźby są nieliczne (małe figurki lam), dekoracja ceramiki b. oszczędna, gł. motywy geometryczne; typowym naczyniem jest drewniane "kero" dekorowane nacięciami, w które wprowadzano kolorowe żywice, charakterystyczne są małe figurki mężczyzn i kobiet ze złota lub srebra (prawdopodobnie amulety); na wysokim poziomie było we wszystkich okresach tkactwo, gł. gobeliny i poncha, o prostych wzorach geometrycznych.
SWASTYKA, MEKSYKAŃSKA SZTUKA, LIMA, TRES ZAPOTES, BRAZYLIJSKA SZTUKA, AZTEKÓW SZTUKA, TEOTIHUACÁN, MEKSYKAŃSKA MUZYKA, AMERYKI ŁACIŃSKIEJ SZTUKA, TAMAYO
- MEKSYKAŃSKA SZTUKA, w okresie prekolumbijskim...
- PERUWIAŃSKA SZTUKA, z okresu prekolumbijskiego...
- KUBAŃSKA SZTUKA, z czasów najwcześniejszych,...