klęska kolejnego powstania narodowego (1863/64) staje się cezurą zamykającą ostatecznie literaturę wielowymiarowego buntu, jaką był romantyzm; najwybitniejsi jego twórcy już nie żyli, inni przewartościowywali swe poglądy (np. W. Pol). Pozytywizm polski, rozwijający się gł. w Warszawie, związany był z demokratycznym programem tzw. młodej prasy (A. Świętochowski, P. Chmielowski, E. Orzeszkowa), który przeciwstawiał romantyzmowi program literatury realistycznej, trzeźwej, zawierającej wyraźne przesłanie dydaktyczne; nie odcinając się zdecydowanie od wolnościowej tradycji pol., w której najświeższe były blizny tragicznego powstania styczniowego (w poezji atmosferę po upadku zrywu 1863 wyrazili najpełniej K. Gaszyński, J.B. Zaleski, W.L. Anczyc, K. Baliński, T. Lenartowicz, K. Ujejski, W. Wolski, W. Etgens, M. Romanowski - pozostający jeszcze w kręgu stylistyki romantycznej), pozytywiści skierowali pol. literaturę w stronę nowych tematów i innych gat. twórczości; początkowo w literaturze tej dominuje ostra krytyka społ., wyrażana za pośrednictwem nowelistyki o wyraźnie zarysowanej tendencji lub popularnego w owym czasie, na wpół dokumentalnego "obrazka" (B. Prus, Orzeszkowa, wczesny H. Sienkiewicz, M. Konopnicka), później pisarze zwracają się ku technikom realistycznym i szerokim, epickim panoramom społ.; gł. tematami powieściowymi stają się: konflikt świata dawnych hierarchii (włącznie z romantycznymi ideałami niepodległościowymi) ze współczesną, zmerkantylizowaną rzeczywistością (Lalka Prusa) i życie ziemian na prowincji (Nad Niemnem Orzeszkowej); powieść hist. osiągnęła wyżyny mistrzostwa pod piórem Sienkiewicza, tworzącego plastyczne obrazy świetnej przeszłości pol. (Trylogia, Krzyżacy); specyficzny typ powieści hist. reprezentuje Faraon Prusa, w którym dzieje staroż. Egiptu dają autorowi okazję do refleksji nad istotą państwa, władzy, szansami rewolucyjnej zmiany ustrojowej; tendencje naturalistyczne reprezentowali A. Sygietyński, A. Dygasiński; publicystyką parali się m.in. Świętochowski i Prus, uznawany za protoplastę współcz. felietonu prasowego (Kroniki), a także wielu historyków galicyjskich uwikłanych w ówczesne spory o przyczyny upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej (J. Szujski, współautor Teki Stańczyka, M. Bobrzyński, W. Kalinka, L. Szajnocha); w krytyce lit. i historii najwybitniejszymi indywidualnościami byli S. Tarnowski i P. Chmielowski, autorzy syntez historycznoliterackich i wnikliwych analiz współczesnych tendencji lit.; w dramaturgii wybijają się komediopisarze J. Bliziński i M. Bałucki; w poezji tego okresu współistniały tradycja romantyczna (L. Sowiński, F. Faleński), tendencje realistyczno-rodzajowe (W. Gomulicki), liryka społ. (M. Konopnicka), satyra (M. Biernacki-Rodoć); ku refleksji filozoficznej zwrócił się A. Asnyk; rodzi się poezja rewolucyjna (B. Czerwiński, W. Święcicki); pozytywizm przyniósł szybki rozwój czasopiśmiennictwa kult. ("Kraj", , , "Wędrowiec", "Prawda", "Ateneum", "Biblioteka W-wska"; w Galicji lwowski "Dziennik Polski", w Wielkopolsce ).
- POZYTYWIZM POLSKI, pozytywizm warszawski...
- okres literacki, etap rozwoju literatury...
- Markiewicz Henryk, (ur. 1922)