WARUNKI NATURALNE. Ze względu na pochodzenie wyróżnia się 3 typy wysp O.: 1) kontynentalne (większość w. Melanezji, Nowa Zelandia i zach. Mikronezja), górzyste, dochodzące do wys. 5030 m w Nowej Gwinei; 2) koralowe, utworzone przez koralowce bądź krasnorosty lub okrzemki (stanowiące większość w. Mikronezji, występujące też w Polinezji), wys. do 7 m; 3) wulkaniczne, będące szczytami najw. w świecie wulkanów, sięgających z częścią podwodną wys. 9000 m; klimat większości wysp O. podrównikowy; w części płn. i płd. sięgający zwrotnikowego, na płd. krańcach Nowej Zelandii - umiarkowanego; średnia temp. miesięczna 25-28oC przy małej amplitudzie wahań; na Hawajach 18-25oC, w płd. części Nowej Zelandii 5-14oC; pod względem opadów obszar zróżnicowany; w zasadzie na wsch. roczna suma opadów wynosi od 1000 do 1500 mm, w rejonie równika na zach. od 2000 do 4000 mm; występują jednak znaczne różnice w wielkości opadów na stosunkowo bliskich wyspach, uzależnione od wyniesienia n.p.m. i ekspozycji zboczy na pasaty (na dowietrznych stokach roczna suma opadów sięga 7000-9000 mm, a na w. Kauai na Hawajach nawet 12 000 mm); w płd. Polinezji częste cyklony tropikalne; rzeki i jeziora tylko na większych wyspach; znaczna część w. Mikronezji i Polinezji cierpi na niedostatek wody słodkiej; roślinność należy do dwóch stref: na płn. tropikalnej Starego Świata (Paleotropis), na płd. wokółbiegunowej (Holantarctis); im dalej na wsch. roślinność uboższa; na w. Melanezji wilgotne lasy równikowe podobne do flory malajskiej, na płd.-zach. wpływy australijskie, na płd. flora holantarktyczna; na w. Mikronezji i Polinezji od strony dowietrznej lasy równikowe lub podzwrotnikowe, na skłonach zawietrznych roślinność sawannowa, trawiasta; na małych w. koralowych skąpa, mało zróżnicowana, gł. palma kokosowa i zarośla; świat zwierzęcy ubogi (z wyjątkiem Nowej Gwinei), przynależny do australijskiej krainy zoogeograficznej; brak rodzimych ssaków, z wyjątkiem nietoperzy i gat. sprowadzonych przez człowieka (króliki, jelenie, kozice, zdziczałe konie, lisy, szczury); liczne torbacze, gryzonie, kolczatki; ongiś bogaty świat endemicznego ptactwa (często olbrzymiego i nielotnego) mocno przetrzebiony przez człowieka jeszcze przed przybyciem Europejczyków, m.in. nielotne kaczki olbrzymie, moa, jastrząb olbrzymi, orzeł olbrzymi.
LUDNOŚĆ. Ok. 12,5 mln mieszk. (1993); ponad połowę stanowią rdzenni mieszk. O. reprezentowani przez 4 grupy etniczne: Papuasów - 56%, Melanezyjczyków (gł. mieszkańcy wsch. części Nowej Gwinei, W. Salomona, Vanuatu, Nowej Kaledonii, Fidżi) i Mikronezyjczyków (gł. Tungarów) - 26%; Polinezyjczyków (Maorysi, Samoańczycy, Hawajczycy, Tahitańczycy, Tongatańczycy) - 16,5% oraz ludność Czamorro i Palau (z grupy tagalskiej) - 1,5%; ludność rdzenna posługuje się licznymi językami pochodzącymi z 2 rodzin: austronezyjskiej (dzielonej na polinezyjską i indonezyjsko-oceaniczną) i papuaskiej; wśród ludności napływowej najliczniejsi są Europejczycy oraz Indusi, Chińczycy, Japończycy, Filipińczycy; zamieszkanych jest 2100 wysp; średnia gęstość zaludnienia wynosi 11 osób/km2; najgęściej zaludnione są Tuvalu (461 osób/km2), Nauru (453 osób/km2), Wake (250 osób/km2), Guam (219 osób/km2); najrzadziej Nowa Gwinea (8 osób/km2); cechą charakterystyczną populacji O. jest przewaga liczby mężczyzn (tylko w Nowej Zelandii, Kiribati i Tuvalu jest więcej kobiet); stopień urbanizacji niski, z wyjątkiem Hawajów i Nowej Zelandii; w porównaniu z XIX w., kiedy to ludność O. wskutek kolonizacji zmniejszała się gwałtownie, wiek XX przyniósł wysoki przyrost naturalny, wyrażający się m.in. blisko 50% udziałem dzieci i młodzieży w populacji.
GOSPODARKA. Początkowo oparta na prymitywnym rolnictwie i rybołówstwie, pod wpływem państw kolonialnych przekształcona w monokulturową, plantacyjną uprawę gł. palmy kokosowej, trzciny cukrowej, ananasów, roślin kauczukodajnych, kawy, kakaowca, drzew cytrusowych i wanilii; w Nowej Zelandii wysoko rozwinięta hodowla owiec i bydła mlecznego; na niektórych wyspach eksploatacja cennych lasów (sandałowych, tekowych, kauri); przemysł (poza Nową Zelandią) gł. wydobywczy, m.in. rud niklu (Nowa Kaledonia), fosforytów (Nauru, Ocean, Makatea), ropy naft. (Nowa Gwinea), rud chromu i manganu (Nowa Kaledonia); obszar rozwiniętej turystyki, poł. na ważnych szlakach tranzytowych morskich, lotniczych i telefonicznej sieci kablowej, łączących Azję, Australię i oba kontynenty amerykańskie.
HISTORIA. Wyspy Melanezji zasiedlone zostały przez przybyszów z Azji Płd.-Wsch. ok. 20-30 tys. lat temu, czego dowodzą m.in. wykopaliska na Nowej Gwinei ns stanowisku archeologicznym w msc. Kosipe odkryto przedmioty sprzed 26 tys. lat); dali oni początek także rdzennej ludności Australii (tzw. Protoaustraloidzi); kolejni przybysze (zw. Protomelanezyjczykami) napłynęli ok. 5-6 tys. lat temu na wyspy Melanezji; ok. 2-3 tys. lat temu dotarła następna fala imigrantów zw. Protomalajami, która osiedliła się w Nowej Gwinei i na wsch. krańcach Melanezji; zasiedlanie Mikronezji i Polinezji nastąpiło w X-XIV w. n.e.; wzięły w nim udział azjat. i amer. grupy mongoidalne; przed pojawieniem się w XVI w. Europejczyków uformował się na większości wysp ustrój wczesnofeudalny z elementami hierarchii kastowej; na Fidżi, Hawajach i Tahiti istniały już samodzielne państwa; początek kolonizacji europejskiej wysp O. dali Hiszpanie i Portugalczycy; od XVII w. również Holendrzy, Francuzi i Anglicy; 1668 Hiszpanie zajęli W. Marshalla, 1686 - Karoliny, na przełomie XVIII-XIX w. Holendrzy opanowali zach. część Nowej Gwinei; 1840 W. Brytania ogłosiła Nową Zelandię swoją kolonią; 1842 Francuzi opanowali Markizy i Tahiti, 1853 Nową Kaledonię; w 2. poł. XIX w. do posiadłości franc. należały ponadto W. Towarzystwa, Tuamotu, Tubuai, oraz część Nowych Hebryd dzielonych z W. Brytanią, która nadto podporządkowała sobie W. Cooka, Fidżi, W. Gilberta, W. Lagunowe, Norfolk, część płn.-wsch. Nowej Gwinei, Tokelau i Tonga; pod koniec XIX w. do rywalizacji włączyły się USA, które po zwycięstwie w wojnie z Hiszpanią anektowały Hawaje, Guam i część W. Samoa, oraz Niemcy, które ogłosiły swój protektorat nad płn.-wsch. częścią Nowej Gwinei, Nauru, Archipelagiem Bismarcka, częścią W. Salomona i W. Samoa; nadto Niemcy odkupiły od Hiszpanii Karoliny i Mariany (bez w. Guam) i W. Marshalla; Hiszpania została całkowicie wyparta z O.; podział wysp O. był zakłócany licznymi powstaniami ludności miejscowej, zwł. w Nowej Kaledonii (1878-79, 1913, 1917 - powstania antyfranc.) i na W. Samoa (1909 - antyniem.); klęska Niemiec w I woj. świat. przyniosła na zajętych przez nie terytoriach protektoraty Związku Australijskiego, Nowej Zelandii, Japonii i W. Brytanii nadane przez Ligę Narodów; Związek Australijski otrzymał mandat nad płn.-wsch. częścią Nowej Gwinei, Archipelagiem Bismarcka, płn. częścią W. Salomona; Nowa Zelandia nad Samoa Zach., Japonia nad Karolinami, Marianami i W. Marshalla; w. Nauru otrzymała wspólny protektorat bryt., austral. i nowozelandzki; podczas II woj. świat. Japonia po ataku na Pearl Harbor przejściowo opanowała W. Gilberta, płn. część Nowej Gwinei, W. Salomona, w. Guam, w. Wake, o których odbicie toczyły się do końca wojny ciężkie bitwy; z w. Tinian na Marianach wystartował 6 VIII 1945 samolot amer., który zbombardował Hiroszimę; po II woj. świat. system mandatowy Ligi Narodów został zastąpiony systemem powierniczym ONZ, a b. terytoria jap. przeszły pod administrację USA, które wykorzystały atole Bikini i Eniwetok do przeprowadzenia prób nuklernych; deklaracja ONZ z 1960 w sprawie przyznania niepodległości ludom zależnym zapoczątkowała na wyspach O. proces dekolonizacji; niepodległość proklamowały Samoa Zach. (1962), Nauru (1968), Fidżi, Tonga (1970), Papua-Nowa Gwinea (1975), W. Salomona i Tuvalu (1978), Kiribati (1979), Vanuatu (1980); status państw stowarzyszonych z USA przyjęły 1990 Federacja Mikronezji i W. Marshalla; pozostałe (na ogół z woli mieszkańców wyrażonej w referendach) utrzymują status terytoriów zamorskich W. Brytanii, USA, Francji; od 1948 państwa O. współdziałają w ramach Komisji Płd. Pacyfiku; 1971 zał. Forum Południowego Pacyfiku; 1985 podpisały traktat Rarotonga w sprawie denuklearyzacji płd. O. Spokojnego.
LUDNOŚĆ, NOWA KALEDONIA, CZĘŚCI ŚWIATA, MIKŁUCHO-MAKŁAJ, ZOOGEOGRAFIA, JAPOŃSKA SZTUKA, TASMAN Abel Janszoon, DEKOLONIZACJA, LANGURY, DAMPIER William