w Polsce pojawił się wcześniej niż we Francji i w Niemczech; 1500-50 pozostawał pod wpływami włoskimi, 1550-1600 uległ wpływom niderlandzkim, po 1600 przekształcił się w manieryzm; najwybitniejsze dzieła pol. renesansu to budowle, słabiej rozwijała się rzeźba, najsłabiej malarstwo. RENESANSOWE BUDOWNICTWO w Polsce rozpoczęło się od przebudowy zamku na Wawelu, prowadzonej od 1502 (Włoch Franciszek Florentczyk, potem B. Berrecci); ukończony 1536 zamek z krużgankowym dziedzińcem stał się wzorem dla innych przebudowywanych zamków gotyckich lub nowo wznoszonych rezydencji (m.in. zamki w Niepołomicach, Tęczynie, Pieskowej Skale, pałace w Baranowie, Krasiczynie, Willa Decjusza w Krakowie, zamki w Ogrodzieńcu, Szydłowcu, Ćmielowie, Drzewicy, Siewierzu). Wybitnym dziełem B. Berrecciego jest Kaplica Zygmuntowska przy katedrze wawelskiej (1519-33), która także stała się wzorem wielu kaplic grobowych w XVI i 1. poł. XVII w.; przy wznoszeniu tej kaplicy współpracowali też G.M. Padovano, Santi Gucci (rzeźba), G. Cini (groteski), uzyskując niezwykle harmonijne połączenie architektury z rzeźbą. W I okresie renesansu działali też polscy architekci: Benedykt z Sandomierza, Stanisław Brzezina, Gabriel Słoński. Z Krakowa sztuka renesansowa rozprzestrzeniła się na cały kraj, stopniowo wykształciły się rodzime cechy budownictwa renesansowego (arkadowe dziedzińce, attyki). W II okresie renesansu powstały liczne budowle świeckie: kamienice mieszczańskie (Kraków, Wrocław, Krosno), ratusze (Tarnów, Sandomierz, Poznań, Chełm), wiele obiektów przebudowano z gotyckich, dodając renesansowe attyki i inne detale (np. krakowskie Sukiennice); unikatowym przykładem renesansowej myśli urbanistycznej jest Zamość, zaprojektowany przez B. Morando dla hetmana Zamoyskiego jako "miasto idealne" i zrealizowany w znacznym stopniu zgodnie z projektem (układ przestrzenny, fortyfikacje, renesansowe budowle: pałac, ratusz, kolegiata, kamienice mieszczan). Mniej wznoszono w tym czasie budowli sakralnych; łączyły one zazwyczaj cechy gotyckie z renesansowymi (grupa kościołów na Mazowszu, m.in. w Pułtusku, Broku, Chróślinie, Brochowie). W III okresie renesansu dominują w Polsce wpływy niderlandzkie, najsilniej zaznaczyły się w Gdańsku (już od poł. XVI w.), działali tam A. van Obbergen (Arsenał) oraz W. i A. van den Blocke (Brama Wyżynna, Dwór Artusa). Późnorenesansową, manierystyczną architekturę polską charakteryzowało łączenie gotyzującej lub renesansowej bryły z niderlandzkimi motywami ornametalnymi i fantazyjną dekoracją rzeźbiarską; przedstawiciele tego stylu to m.in. Santi Gucci (zamek Myszkowskich w Książu Wielkim) i B. Morando (kolegiata w Zamościu). Schyłkowy renesans reprezentują liczne kaplice (m.in.: Myszkowskich przy krakowskim kośc. Dominikanów, Zebrzydowskiego na Wawelu, A. Noskowskiego w Pułtusku, Lasockich w Brzezinach, Firlejów w Bejscach, Boimów we Lwowie) o założeniu centralnym, z kopułą na latarni, fantastyczną bogatą dekoracją rzeźbiarską, a także kościoły (Lublin, Kazimierz Dolny, Uchanie, Radzyń Podlaski) oraz bóżnice o cechach manierystycznych (Lwów, Zamość, Kraków); budownictwo mieszczańskie tego okresu reprezentują dwie kamienice braci Przybyłów na rynku Kazimierza Dolnego. RZEŹBA w początkowym okresie łączyła formy gotyckie (silny wpływ sztuki W. Stwosza) z renesansowymi; w rzeźbie nagrobkowej często przedstawiano postać zmarłego w dynamicznym ujęciu, a w okresie późniejszym pojawił się nagrobek podwójny o układzie piętrowym (zastosowany po raz pierwszy w kaplicy Zygmuntowskiej); działali rzeźbiarze włoscy: B. Berrecci, J. Cini (kaplica Zygmuntowska), B. Zanobi de Gianotis (nagrobek Szydłowieckich w Opatowie, kaplica Zygmuntowska), H. Canavesi (nagrobek Górków w Poznaniu), G.M. Padovano (wiele nagrobków, np. biskupa P. Gamrata na Wawelu) oraz polscy: J. Michałowicz z Urzędowa (nagrobki biskupów M. Zebrzydowskiego i F. Padniewskiego na Wawelu, B. Izdbieńskiego w Poznaniu), Benedykt z Sandomierza (portale wawelskie), na ziemiach wsch. tworzyli: Jan Biały (uczeń Padovana i Michałowicza, czynny gł. we Lwowie), Herman Hutte-Czapka, Jan Zaręba, Maciej Świątek, Sebastian Czeszek; manierystyczną rzeźbę reprezentuje Santi Gucci (nagrobek Stefana Batorego na Wawelu, płyta nagrobna Anny Jagiellonki, liczne dekoracje stiukowe). MALARSTWO renesansowe pojawiło się najwcześniej w malarstwie miniaturowym (pocz. XVI w.), są to m.in. pięknie iluminowane kodeksy: Kodeks Baltazara Behema, Graduał Jana Olbrachta, Pontyfikał Erazma Ciołka, w ich miniaturach widoczne były cechy mieszczańskiego realizmu niderlandzkiego, wyróżniają się też dzieła Stanisława Samostrzelnika z Mogiły, mnicha z podkrakowskiego klasztoru Cystersów (miniatury w Modlitewniku Zygmunta I, Poczcie gnieźnieńskich arcybiskupów, Ewangeliarzu Piotra Tomickiego oraz fresk Ukrzyżowanie w krużgankach klasztoru w Mogile); w okresie dojrzałego renesansu powstawały obrazy sztalugowe o tematyce nie tylko religijnej; wybitnym przedstawicielem był wrocławianin Marcin Kober (portrety Stefana Batorego i Anny Jagiellonki), działali artyści niemieccy, m.in. Hans Dürer (brat Albrechta, gł. na Wawelu), Hans Suess z Kulmbachu, Michał Lentz, a także Włoch Piotr Wenecjanin; przedstawicielem malarstwa manierystycznego był wenecjanin T. Dolabella, który uległ wpływowi polskiej kultury sarmackiej i stworzył szkołę, której członkowie malowali obrazy religijne, aktualne wydarzenia, portrety, wnętrza i ujęcia pejzażowe w stylu wkraczającym już w barok; na Pomorzu tworzyli artyści niderlandzcy, m.in. H. Vredeman de Vries, I. van den Blocke, A. Moeller (malowidła w Dworze Artusa i ratuszu gdańskim). W rzemiośle artystycznym przez długi czas splatały się elementy gotyckie z renesansowymi; na wysokim poziomie stała ceramika i kaflarstwo (posadzki, piece wawelskie), wyrób szkła artystycznego, ludwisarstwo (dzwon Zygmunta, 1520) odlewnictwo i wyrób ozdobnych przedmiotów ze złota, srebra i innych metali, zdobionych kamieniami szlachetnymi lub emaliami; kwitło meblarstwo i snycerka (ołtarze, stalle - np. w Krakowie, Lwowie, Leżajsku).
- renesans, (wł. rinascita , franc.(...)
- POLSKA. SZTUKA. MODERNIZM, MŁODA POLSKA, u schyłku XIX w. (od...
- renesans, odrodzenie, (wł. rinascita , franc.(...)