Islamska Republika Iranu, do 1934 Persja
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 60% Persów, 20% Azerów, 7% Kurdów, 3% Lurów, 2% Arabów, 2% Beludżów, 2% Turkmenów nadto plemiona tureckie, Ormianie, Asyryjczycy, Gruzini oraz blisko 2,1 mln uchodźców (1,85 mln z Afganistanu i 220 tys. z Iraku); w miastach 57% mieszk.; gęstość zaludnienia 41,8 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni i kobiety – po 65 lat; dominujące wyznania: muzułmanie – 98,3% (szyici – 90,5%, sunnici – 7,8%), ok. 360 tys. chrześcijan i 300 tys. bahajów; 46% analfabetów.
USTRÓJ: islamska republika teokratyczna na podstawie konstytucji z 1979, zmodyfikowanej 1989; państwo wyznaniowe o systemie prawnym opartym na szariacie, zgodności ustaw z islamskim prawem strzeże 12-osobowa Rada Strażników Konstytucji; najwyższą władzą Duchowy Przywódca Iranu (rahbar, faqih) wybierany przez 86-osobowe Zgromadzenie Ekspertów (złożone z duchownych wyłanianych w wyborach powszechnych co 5 lat), nominuje on dowódców wojskowych i zwierzchnika władzy sądowniczej, jest odpowiedzialny za wytyczne polityki państwowej, inicjuje i nadzoruje wprowadzanie poprawek do konstytucji, jest naczelnikiem sił zbrojnych i stanowi nadzór nad szeregiem organizacji i fundacji o charakterze quasi-państwowym; prezydent (zgodnie z konstytucją szyita) wybierany jest w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję (nie więcej niż 2 następujące po sobie kadencje), powołuje on kilku wiceprezydentów i 21 ministrów wchodzących w skład rządu (ministrowie podlegają zatwierdzeniu przez parlament); ważnym organem jest powołana w 1988 Rada Ustalania Właściwego Porządku pełniąca funkcje doradcze wobec przywódcy duchowego oraz mediatora między parlamentem a Radą Strażników; parlament jednoizbowy (Islamskie Zgromadzenie Konsultatywne), 290 deputowanych, kadencja 4-letnia; kraj dzieli się na 30 prowincji (ostanów).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. wyżynno-górskie; gł. pasma: Zagros, Mekran, Elburs z najw. szczytem Demawend (5604 m), w części płd.-wsch. rozległa Wyżyna Irańska; niziny na zach. kraju i wzdłuż wybrzeży morskich, przeważnie o charakterze półpustynnym; linia brzegowa słabo rozwinięta; rzadka sieć rzeczna, o małej zasobności w wodę; gł. rz. Karun, Atrek, Safid-rud; kilka wielkich jezior o znacznym zasoleniu, najw. z nich to Urmia (5800 km2), Namak, Hamun-e Helmand; klimat na płd. zwrotnikowy, w pozostałej części podzwrotnikowy, suchy; roczna suma opadu od 50 mm na obszarach pustynnych, do 500 mm w części zach., wyższa tylko na stokach Elbursu; rośliność przeważnie pustynna i półpustynna, w części zach. kraju na Niz. Mezopotamskiej także bagienna; pustynie zajmują 50% powierzchni (największe: Daszt-e Kewir i Daszt-e Lut), lasy – 10,9%.
GOSPODARKA. Podstawą gospodarki wydobycie, eksport i przetwórstwo ropy naftowej, której zasoby szacowane są na 10% rezerw światowych; nadto I. posiada eksploatowane w mniejszym stopniu zasoby gazu ziemnego, złoża węgla kamiennego, rud antymonu, chromu, niklu, miedzi, ołowiu, żelaza, manganu, siarki; przem. chemiczny, mat. budowlanych, hutnictwo żelaza, maszynowy, środków transportu, odzieżowy, skórzany, włókienniczy; rzemiosło, zwł. produkcja dywanów; uprawy: pszenica, jęczmień, bawełna, buraki cukrowe, palma daktylowa, drzewa cytrusowe, winorośl, rośliny strączkowe, tytoń, herbata, mak; hodowla owiec, kóz i bydła, także jedwabników; sieć drogowa i kolejowa słabo rozwinięta. Kraj o jednym z najwyższych w świecie wskaźników bezrobocia (50%).
HISTORIA I. do 1914 – patrz Persja; podczas I woj. świat. teren walk wojsk brytyjskich i rosyjskich z niemieckimi i tureckimi; 1919 układ z W. Brytanią ograniczający suwerenność I.; następnie pod wpływem rewolucji w Rosji próby ustanowienia republiki radzieckiej; 1925 objęcie rządów przez dynastię Pahlawi (pierwszym monarchą Reza Szach); rządy autorytarne o charakterze tzw. absolutyzmu oświeconego; próba przekształcenia I. w nowoczesne państwo; 1935 oficjalna zmiana nazwy państwa z Persji na Iran; mimo nastrojów proniemieckich z chwilą wybuchu II woj. świat. zadeklarowanie neutralności; 1941–42 zajęcie terytorium I. przez wojska rosyjskie, brytyjskie i amerykańskie; 1943 abdykacja Rezy Szacha na rzecz syna Mohammeda Rezy Pahlawiego, wypowiedzenie wojny Niemcom; po wojnie wzrost znaczenia lewicy, powstanie Ludowej Partii I. (przywódca M. Mosaddek), próby nacjonalizacji przem. naft., radykalnie przerwane przy pomocy wojska; 1955 przystąpienie do paktu bagdadzkiego; 1963 początek tzw. białej rewolucji narzucanej przez szacha: reforma rolna, przyznanie praw wyborczych kobietom, powszechne nauczanie, nacjonalizacja przem. naftowego, budowa nowoczesnego społeczeństwa; 1971 na ruinach Persepolis obchody 2500–lecia państwa, z udziałem przedstawicieli rządów 69 krajów; narastanie konfliktu z fundamentalistami islamskimi, próby jego rozwiązania polityką represji zakończone niepowodzeniem; 1979 wybuch rewolucji islamskiej, abdykacja Rezy Pahlawiego i wyjazd z kraju, powrót z emigracji i przejęcie władzy przez patriarchę szyickiego ajatollaha R. Chomeiniego, islamizacja państwa, programowa "antyzachodniość" (zwł. mocno demonstrowana nienawiść do USA - m.in. uwięzienie personelu ambasady amer.); zmiana konstytucji, budowa ustroju teokratycznego, represje wobec opozycji, próby eksportu "rewolucji islamskiej" do innych krajów arabskich; 1980–88 wojna z Irakiem o dominację w regionie. 1989 śmierć Chomeiniego, duchowym przywódcą ajatollah Ali Chamenei, prezydentem Ali Akbar Haszemi Rafsandżani; podczas wojny w Zat. Perskiej zachowanie neutralności, przyjęcie uciekinierów kurdyjskich z Iraku, nieznaczne ograniczenie radykalizmu fundamentalistów islamskich; liczne akty terroryzmu poza granicami kraju wobec przeciwników politycznych spowodowały 1995 nałożenie przez USA sankcji ekon. na I. za popieranie międzynar. terroryzmu; 1997 wybrano prezydentem umiarkowanego ajatollaha Mohammada Chatamiego; nadal obowiązuje m.in. zakaz kontaktów z cudzoziemcami, posiadania anten satelitarnych i oglądania zagranicznych programów telewizyjnych, zakazany jest taniec, alkohol, słuchanie muz. rozrywkowej, czytanie czasopism kolorowych, kobiety obowiązuje noszenie czarczafu (za nieprzestrzeganie grozi kara chłosty), mężczyzn zakaz ubierania krawatów. Sytuacja wewn. niestabilna, trwa konflikt między reakcyjną Radą Strażników Rewolucji, a zwolennikami zmian (konserwatyści kontrolują aparat przemocy i sądy); VI 2001 wybory prezydenckie, ponowne zwycięstwo wyborcze ajatollaha Chatamiego. Po zamachu terrorystycznym na wieże WTC w Nowym Jorku (11 IX 2001) Stany Zjednoczone umieściły Iran (obok Iraku, Libii i Korei Płn.) na liście państw wspierających terroryzm; podczas amer. akcji obalania reżimu Saddama Husajna (III 2003) Iran zachował neutralność; w międzyczasie prowadził prace nad programem nuklearnym budując (przy udziale rosyjskich specjalistów) reaktor niedaleko portu Buszehr; XI 2003, pod wpływem nacisków ze strony ONZ, ogłosił zawieszenie programu wzbogacania uranu i zgodził się na dokładniejsze inspekcje MAEA (ich wynikiem był raport stwierdzający, że brak dowodów na istnienie irańskiego programu zbrojeniowego); przed wyborami parlamentarnymi 2004 Rada Strażników Konstytucji skreśliła 3600 nazwisk spośród 8 tys. kandydatów do parlamentu irańskiego (głównie „reformatorów”, którzy bezskutecznie próbowali później doprowadzić do bojkotu wyborów), wybory odbyły się w 2 rundach w II i V 2004 i przyniosły sukces konserwatystom; podobnym rezultatem zakończyły się 2005 wybory prezydenckie, w których b. prezydent (1989-97) A.H. Rafsandżani, określany mianem "pragmatycznego konserwatysty", przegrał w II turze z konserwatywnym populistą Mahmudem Ahmadineżadem; nowy prezydent w swoich wypowiedziach używa retoryki antyizrealskiej, wznowił także (VIII 2005) prace nad programem nuklearnym – w IV 2006 Iran ogłosił, że udało mu się wzbogacić uran; doprowadziło to do kolejnego konfliktu z MAEA, tym razem agencja przedstawiła sprawę Radzie Bezpieczeństwa ONZ, otwierając drogę do wprowadzenia sankcji przeciw Iranowi.
PARTÓW SZTUKA, PERSJA, RASZT, KEWIR, TERRORYZM, PERSOWIE, HAMADAN, IRAŃSKA WYŻYNA, MASDŻED-E SOLAJMAN, TEHERAN- Iran, (Islamska Republika Iranu)...
- Iran-contras afera, operacja finansowo-polit.,...
- Irangate, Iran-contras, termin nawiązujący...