Sanctum Officium
instytucja kościelna powołana do życia 1215 przez papiestwo i mająca za zadanie tępienie herezji; funkcje wynikające z zadań i. spełniali gł. dominikanie. Początki i. sięgają czasów panowania Teodozjusza I Wielkiego i Justyniana I; już wówczas działali specjalni urzędnicy kościelni (inquisitores), których zadaniem było wykrywanie herezji; kary wymierzali miejscowi biskupi (pierwszy wyrok śmierci za herezję wykonano w 385 w Hiszpanii). Wzrost opozycji w Kościele (XII-XIII w.) spowodował zaostrzenie represji; powołanie i. do walki z albigensami uchwalił sobór laterański (1215) i w Tuluzie (1229). 1232-1235 powołano do życia sądy i. w Niemczech, Austrii, Lombardii, Aragonii, płd. Francji i Włoszech. 1252 zalecono stosowanie tortur dla wymuszenia zeznań. Do wytoczenia procesu wystarczyło podejrzenie lub denuncjacja. Nazwiska oskarżycieli czy świadków utrzymywane były w tajemnicy. Cofnięcie oskarżenia przez świadka nie wstrzymywało procesu, świadek natomiast był oskarżany o krzywoprzysięstwo. Oskarżony w praktyce był pozbawiony obrońcy, którego automatycznie oskarżano o sprzyjanie herezji. Jeśli oskarżony przyznawał się do winy (najczęściej pod wpływem tortur) i wykazywał skruchę, wymierzano mu karę kościelną (posty, pielgrzymki, noszenie na odzieży żółtego krzyża). Najczęściej jednak karano, w zależności od rodzaju zarzucanego czynu, chłostą publiczną, ciężkim więzieniem (często dożywotnim) lub śmiercią (uduszenie, spalenie na stosie) oraz konfiskatą dóbr; kary wymierzała władza świecka. Początkowo sądom i. podlegały tylko sprawy religijne, później (XIV-XV w.) również sprawy o czary, o stosunki z diabłem, sodomię, pederastię, wielożeństwo. Żydów oskarżano przed i. o znieważenie świętości, mord rytualny, występowanie przeciwko religii kat., pobieranie nadmiernych procentów itp. Terror i. stosowany był również wobec ruchów antyfeudalnych i ich przywódców (Cola di Rienzi); nieco łagodniejsza była i. we Włoszech, szczególnie w prowincjach i miastach mających własny samorząd (Toskania, Wenecja i in.), oraz w Królestwie Obojga Sycylii, gdzie spotkała się z wrogą postawą ludności. Również w Niemczech działalność i. była ograniczana przez niektórych cesarzy; największą aktywność osiągnęła 1484-92 za pontyfikatu Inocentego VIII. W Anglii i. obejmowała jedynie zwolenników Wyclifa; tortury były w ogóle zakazane. Wyjątkowy charakter miała i. hiszpańska. W XIV-XV w. stosowano tam masowe represje wobec nawróconych mahometan i Żydów oskarżanych o tajemne wyznawanie dawnej religii. Oskarżonych skazywano przeważnie na śmierć (sam kardynał Torquemada spowodował spalenie ok. 9 tys. osób). Działalność i. hiszp. osłabła w XVIII w. W krajach słowiańskich i. nie odegrała większej roli. W Polsce pojawiła się w poł. XIII w. jako narzędzie walki z biczownikami. Rozwinęła się na początku XIV w. w walce z waldensami, begardami i beginkami. Stałą i. w Polsce utworzył 1318 papież Jan XXII, powołując w diecezji krakowskiej i wrocławskiej inkwizytorów. Ze szczególną zaciekłością zwalczała i. husytów pol. W wielu krajach działalność i. osłabła pod wpływem reformacji. Papież Paweł III dokonał reorganizacji i centralizacji i.; 1542 utworzył kongregację kardynalską Świętej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji (Sacrum Officium) wzorowaną na i. hiszpańskiej. Stała się ona jednym z gł. narzędzi kontrreformacji. Przedmiotem ataków i. stali się w XVII w. przede wszystkim postępowi uczeni (Giordano Bruno, Lucilio Vanini, Galileusz i in.). Wydano również 1543 indeks ksiąg zakazanych przez Kościół (Index librorum prohibitorum) i wprowadzono ścisłą cenzurę. Działalność i. wzmogła się szczególnie przez liczne procesy czarownic w XVII w. (w Hiszpanii, Niemczech, Czechach, na Węgrzech, w płn. Włoszech i we Francji spalono w okresie kontrreformacji ok. miliona "czarownic"). W Polsce ustawą sejmową 1552 zniesiono sądy inkwizycyjne dla szlachty. Działalność i. w Polsce zanikła niemal zupełnie za panowania Zygmunta Augusta; sejmy 1562 i 1565 skasowały i. kościelną w Polsce, jej kompetencje w sprawach religii przejęły trybunały koronne, a w XVII-XVIII w. wymiar sprawiedliwości w sporach rel. (oskarżenie o czary) przeszedł w praktyce na niższe sądy krajowe (grodzkie, miejskie), których decyzje nie były bardziej liberalne od wyroków i. kościelnej. W większości krajów europejskich i. została zniesiona do XVIII w., ostatecznie rozwiązana 1908, zastąpiona Kongregacją Świętego Officium (od II Soboru Watykańskiego pn. Kongregacja Doktryny Wiary). Na miejscu dawnej i. istnieje obecnie przy kurii rzym. Najwyższa Kongregacja Świętego Officium.
- inkwizycja, powołana w 1215, a zatwierdzona...
- inkwizycja, (łac. inqusitio =...
- święta inkwizycja, ‘dyrekcja szkoły’...