WARUNKI NATURALNE. Zachodnią granicę z Chile na całej długości zajmują Andy, z najw. szczytem Aconcagua (6959 m); rozciągłość południkowa kraju wynosi 3799 km; część płn. od podnóża Andów po rz. Paragwaj i Paranę zajmuje wysoko położona, częściowo bagienna, równina Grand Chaco; dalej na wsch. między rz. Parana a Urugwajem ciągnie się równina Entre Rios (Międzyrzecze), lesista, także częściowo zabagniona; w środku kraju równina Pampa, w którą wżyna się od zach. pasmo górskie Sierra de Córdoba; w jej części wsch. (dolinie La Platy) leży Buenos Aires i jest ona najgęściej zaludniona; na płd. od Pampy (oddzielona rz. Negro) – skalista, poprzecinana głębokimi wąwozami rzek Wyż. Patagońska, sięgająca Ziemi Ognistej. Klimat na płn. zwrotnikowy, suchy, kontynentalny; w części środk. podzwrotnikowy (na zach. suchy, na wsch. wilgotny); na Wyż. Patagońskiej umiarkowany ciepły, przechodzący w chłodny, a na Ziemi Ognistej w subpolarny; w Andach strefowość klimatyczna. Średnia temp. stycznia (najcieplejszy miesiąc) w Grand Chaco 28°C, w Buenos Aires 23°C, na Ziemi Ognistej 10°C; analogicznie lipca (najchłodniejszy) 20°, 9,5° i 1°C; latem upały przekraczają 40°C, zimą mrozy na Wyż. Patagońskiej sięgają -32°C; w całym kraju odczuwalny jest wpływ chłodnego wiatru z południa, zw. pampero. Średni roczny opad w Grand Chaco i Międzyrzeczu 500 do 1000 mm; na obszarze wsch. Pampy 1000 mm, zach. – 200 mm; na Wyż. Patagońskiej 130 mm; najwyższe w płd. Andach – do 4000 mm. Gł. rzeki: Parana (żeglowna na całej dł. w A.) z dopływem Paragwaj i graniczny Urugwaj, zakończone wspólnym ujściem do Atlantyku pn. La Plata (szer. 50–200 km, b. płytkie 3–5 m, stale zamulane, wymagające ustawicznego pogłębiania toru wodnego), nadto Negro, Colorado, Chubut, Deseado – wszystkie należące do zlewiska O. Atlantyckiego; na rz. Igazu (l. dopływ Parany) katarakty i wodospady, wys. do 70 m, tworzące jeden z najpiękniejszych krajobrazów w świecie (park nar.); w płd. Andach i Patagonii ok. 400 jez. polodowcowych, najw. Buenos Aires (2 240 km2), Argentino (1415 km2), Viedma, San Martin, Nahuel Huapi; w Andach lodowce, najw. Upsala (dł. 60 km). Różnorodny świat roślinny; 21% pow. zajmują lasy; na płd. Andów m.in. buk, araukaria i cedrzyniec; w Gran Chaco roślinność sawannowo-leśna (z udziałem drzewa kebraczo niezwykłej twardości); w Międzyrzeczu gęste lasy podzwrotnikowe (m.in. krzew mate, palmy, paprocie drzewiaste, liany); w Pampie zach. formacja monte (cierniste krzewy i kaktusy), we wsch. – stepy częściowo zajęte przez uprawy; na Wyż. Patagońskiej szczeciniaste trawy, suchorośla, cierniste krzewy. Świat zwierzęcy reprezentują m.in. jaguary i pumy (mocno przetrzebione), nadto tapiry, oceloty, małpy, kajmany, pancerniki, żmije, lamy (nieudomowione); licznie reprezentowane jest ptactwo, m.in. flamingi, kolibry, struś nandu, papugi, kondory; kilkanaście parków nar., najw. Los Glaciares, Nahuel Huapi, Lamin.
LUDNOŚĆ. Mieszkańcy A. współczesnej to w ponad 90% biali potomkowie emigrantów eur. przybyłych gł. z Hiszpanii i Włoch; liczbę Metysów i rdzennych Indian szacuje się (1998) na 2,5% ludności, w tym ok. 35 000 tych drugich; wśród imigrantów ok. 170 tys. osób pol. pochodzenia (gł. przed II woj. świat.); wyznania: 93% katolicy, 2% protestanci, 2% żydzi, 3% inni; gęstość zaludnienia wynosi 14 osób/km2; przyrost naturalny 2,7‰ (najniższy w Ameryce Płd.); przeciętna dł. życia: mężczyźni – 68 lat, kobiety – 75 lat; miasta zamieszkuje 87% ludności, w tym 1/3 region Buenos Aires; najrzadziej zaludniona jest Patagonia (2 osoby/km2), gdzie rząd, przy poparciu Banku Światowego, chce osiedlić ok. 250 tys. imigrantów.
USTRÓJ. Republika federacyjna na podstawie konstytucji z 1853 (kilkakrotnie nowelizowanej); zrzesza 23 prowincje oraz dystrykt federalny; parlament dwuizbowy (Kongres Nar.): Izba Deputowanych, 257 czł., kadencja 4-letnia (co dwa lata wymiana połowy składu) i Senat, 48 czł. (po 2 z prowincji) wybieranych na 9 lat (co trzy lata wymiana 1/3 składu); bierne prawo wyborcze do Senatu uwarunkowane ukończeniem 30 lat i statusem materialnym; głową państwa i szefem rządu prezydent (obowiązkowo urodzony w Argentynie), od 1994 wybierany na 4 lata, w wyborach powszechnych (poprzednio na 6 lat w systemie elektorskim), z prawem jednorazowej reelekcji; podobny tryb powołania wiceprezydenta; w A. istnieje obowiązek wyborczy obywateli; prowincje mają własne organy ustawodawcze, własne konstytucje, na ich czele stoją gubernatorzy; system rządów wielopartyjny.
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-roln., jeden z najlepiej rozwiniętych w Ameryce Płd., równocześnie wysoko zadłużony (3. miejsce w świecie po Brazylii i Meksyku); wydobycie ropy naft. i gazu ziemnego, węgla kamiennego, rud żelaza, miedzi, cynku, uranu, ołowiu, manganu, wolframu, cyny, srebra i złota, fosforytów, siarki, soli kamiennej; wysoko rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, rozwinięty przem. maszynowy, rafinacji ropy naft., chem., środków transportu (zakłady Fiata, Peugeota, Renault, Volkswagena, Forda); potęga w przetwórstwie mięsa; rozbudowany przem. włókienniczy i skórzano-obuwniczy; nadto znaczący przem. mleczarski i winiarski; energetyka oparta o elektrownie cieplne i wodne. Rolnictwo ukierunkowane gł. na hodowlę, grunty orne zajmują 12% pow. kraju, łąki i pastwiska ponad 50%, lasy 20%; w strukturze agrarnej dominuje wielka własność ziemska; odczuwa się niedostatek rąk do pracy na wsi; wys. poziom mechanizacji, niski chemizacji; uprawa zbóż, gł. pszenicy (w 1/3 na eksport) i kukurydzy, sorga, plantacje bawełny, trzciny cukrowej, tytoniu, owoców cytrusowych, winorośli, drzewa tungowego, herbaty paragwajskiej; hodowla bydła gł. typu mięsnego (ponad 50 mln sztuk), owiec na wełnę (20 mln sztuk), trzody chlewnej, mułów, osłów, koni, lam (w rejonach wysokogórskich); A. zajmuje II miejsce w świecie w produkcji mięsa i III bawełny; produkcja rolna koncentruje się w obszarze Pampy, Grand Chaco i Międzyrzecza; rosnące znaczenie turystyki (ok. 3 mln gości); 6 akad. naukowych, najważniejsza Nar. Akad. Nauki i Sztuki w Córdobie, zał. 1869; 19 uniw. państwowych, najstarszy w Córdobie, zał. 1613; kilkadziesiąt innych szkół wyższych, inst. badawcze, teatry, biblioteki, muzea, 14 stacji TV. Sieć komunikacyjna dobrze rozwinięta na płn. i w środku kraju, słaba w Patagonii; ok. 40 tys. km linii kolejowych i 318 tys. dróg kołowych, 18 tys. km rurociagów; przez A. przebiega na odcinku 5 tys. km Droga Panamerykańska oraz dwie drogi transandyjskie do Chile: Mendoza-Santiago i Salto-Antafagasta; gł. porty: Buenos Aires, Santa Fé, La Plata, Comodoro Rivadavia, Bahia Blanca; rozwinięta żegluga śródlądowa na rz. Parana (statki oceaniczne docierają do Rosario) i Urugwaj; spora flota handlowa (2,5 mln DWT, ponad 400 statków o nośności powyżej 100 BRT); 42 lotniska, międzynar. port lotniczy w Ezeiza k. Buenos Aires.
HISTORIA. W epoce prekolumbjskiej obszar dzisiejszej A. zamieszkiwały indiańskie plemiona Guaranów, Araukanów i Patagończyków; 1515 Hiszpan Juan Diaz de Solis odkrył ujście La Platy, 1520 Magellan opłynął płd. wybrzeże Ameryki Płd. do cieśniny jego imienia, 1536 Pedro de Mendoza zał. Buenos Aires, dając początek hiszp. kolonizacji i wypieraniu Indian w głąb kraju; pierwsze podbite prowincje (Buenos Aires, Asunción, Tucumán) włączano do wicekrólestwa Peru, 1776 utworzono odrębne wicekrólestwo La Platy, obejmujące także ob. Boliwię; 1810 na wieść o klęskach Hiszpanii w wojnie z Francją, wybuchło antyhiszp. powstanie Kreolów, które obaliło wicekróla, wojsko pod dowództwem J. San Martina wyparło Hiszpanów z wicekrólestwa (także z Paragwaju i Urugwaju), 1816 na kongresie przedstawicieli prowincji w Tucumán proklamowano niepodległość, 1817–22 wyzwolono także Chile i Peru, 1826 powstała federacyjna republika A.; spory między federalistami (zwolennikami luźnego związku prowincji), a unitarystami (pragnącymi silnej władzy centralnej Buenos Aires) przeradzające się w wojnę domową sprawiły, że Boliwia, Paragwaj i Urugwaj, odłączyły się tworząc samodzielne państwa; 1829 Juan Manuel de Rosas (zw. Odnowicielem) opanował sytuację i wprowadził rządy dyktatorskie, kładąc równocześnie podwaliny pod nowoczesne państwo federalne, co potwierdziła już po obaleniu Rosasa konstytucja z 1853; za jego panowania nastąpił m.in. silny napływ kapitału obcego, a W. Falklandzkie zostały odstąpione Anglii; 1852 Buenos Aires rządzone przez unitarystów dokonało secesji, 1861 pokonane, niebawem uzyskało dominujące znaczenie w A.; 1865–70 w sojuszu z Brazylią i Urugwajem zwycięska wojna z Paragwajem, zagarnięcie przez A. części jego terytorium; 1899 i 1902 układy z Chile o przebieg granic w Andach i na Ziemi Ognistej. W drugiej poł. XIX w. wysoko towarowe rolnictwo (zwł. hodowla), eksport mięsa i płodów rolnych przekształciły A. w światową potęgę gosp.; nastąpił ogromny napływ emigrantów eur. (1857–1941 ok. 6,6 mln, zwł. z Włoch i Hiszpanii, ale także z Niemiec, Polski) i kapitału zagr., modernizacja gospodarki; powiązana eksportem z krajami Europy A. stała się gł. rywalem USA na półkuli zach., przeciwnikiem panamerykanizmu; rozwój przem. pociągnął za sobą powstanie ruchu robotniczego i jego walkę o prawa społeczne, powolne poszerzanie praw obywatelskich, a w chwili świat. kryzysu ekonomicznego 1929–30 pierwszy wojskowy zamach stanu. Podczas II woj. świat. A. zachowała formalnie neutralność, sprzyjając jednak państwom Osi (dopiero III 1945 wypowiedziała wojnę Niemcom i Japonii) i przyjmując po wojnie znaczną ilość ukrywających się hitlerowskich funkcjonariuszy; 1946 prezydentem został płk Juan D. Perón (wcześniej min. pracy i opieki społ., potem obrony i wiceprezydent), który przy poparciu silnego ruchu związkowego zaczął realizację programu nacjonalizacji przem. pozostającego w rękach kapitału zagr. ( peronizm); 1949 wprowadził nową konstytucję, umacniającą jego władzę; silnym oparciem była dla niego charyzmatyczna żona E.M. Perón (“Evita”), ciesząca się ogromną popularnością, zm. 1952; błędy gospodarcze, konflikt z żoną, spór z Kościołem i niechęć wojska sprawiły, że 1955 został odsunięty od władzy (udał się na emigrację), przywrócono konstytucję z 1853; kolejne rządy cywilne a także wojskowe nie radziły sobie jednak z narastającym chaosem gosp.; peroniści zaczęli tworzyć grupy partyzancko-terrorystyczne (montoneros), próby ich pacyfikacji sprowokowały falę przemocy, której nie zapobiegło ani przejęcie rządów przez Peróna, który 1974 (na krótko przed śmiercią) wrócił do władzy, ani prezydentura jego drugiej żony M.E. Martinez de Perón; 1976 władzę ponownie przejęło wojsko, rozpoczynając okres brutalnego terroru; 1982 junta wojskowa, chcąc zyskać popularność dokonała nieudanej inwazji na Falklandy, po czym utraciła władzę; reformy cywilnego prezydenta R. Alfonsina, utrzymujące państwowy system gosp. nie powiodły się, A. popadła w ogromne zadłużenie i hiperinflację; 1986 Alfonsin pogłębił napięcia społeczne ułaskawiając wojskowych odpowiedzialnych za zbrodnie dyktatury (1976-83); 1989 prezydentem został Carlos Menes (początkowo lansujący program liberalny, z czasem populistyczny); zdławiono inflację (1989 – 5000%; 1990 – 1344%; 1992 – 10,4%; 1994 – 3,6%); 1990 przywrócono stosunki dyplomatyczne z W. Brytanią; 1992-95 utworzono z Brazylią, Paragwajem i Urugwajem Wspólny Rynek Południa (Mercado Común del Sur) tzw. MERCOSUR, przystąpiono do pospiesznej prywatyzacji gospodarki (rozpoczynając od przem. naftowego, komunikacji i telekomunikacji); wzrost gospodarczy odnotowywany od 1992 sprawił, że A. umorzono 1/3 zadłużenia; 1994 Menes zmienił konstytucję, by umożliwić sobie ponowny wybór na stanowisko prezydenta; podczas jego II kadencji; wzrosła korupcja i bezrobocie, a rozwój stymulowano gł. zaciąganiem dalszych pożyczek, co 1998 doprowadziło do kryzysu gospodarki; niekorzystnego trendu nie powstrzymały rządy Fernando de la Rua (prezydent od 1999), rosło bezrobocie, deficyt budżetowy, inflacja, malał PKB; XII 2001 wybuchły zamieszki uliczne (rabowanie sklepów, wycofywanie lokat bankowych, demonstracje); F. de la Rua wprowadził stan wyjątkowy, a następnie zdymisjonował rząd i sam podał się do dymisji; pogłębiło to stan ogólnego zamętu w kraju, na który nałożyły się trudności z wyłonieniem przez parlament tymczasowego następcy (pięciu prezydentów w ciągu miesiąca); I 2002 Argentyna ogłosiła niewypłacalność i zaprzestała spłacania zadłużeń (dług zagr. wysokości 95 mld dol.), kryzys pogłębiły liczne strajki i protesty społeczne; wybory prezydenckie 2003 wygrał Nestor Kirchner; z jego rekomendacji ministrem finansów został wybitny ekonomista Roberto Lavagny, któremu udało się ustabilizować peso oraz zawrzeć porozumienie z MFW; na koniec 2003 roku regres gospodarki został przełamany, inflacja spadła do 3,7%, kurs dolara ustabilizowano, bezrobocie zmalało, wzrost PKB w 2003 wyniósł 7%; Kirchner zapowiedział też koniec bezkarności przywódców wojsk. puczu 1976-83, którym zarzuca się zbrodnie przeciw ludzkości (ok. 30 tys. ofiar, m.in. wyrzucanie do oceanu więźniów z samolotów, wykradanie niemowląt, rabunek mienia); ok. 90 wojskowych aresztowano; Kirchner wystąpił do parlamentu i Sądu Najwyższego i parlamentu o cofnięcie amnestii z lat 1986 i 1987 całej wojskowej elicie junty (kilkaset osób). 2008 wybory prezydenckie wygrała żona Kirchnera, Cristina Kirchner. 2008-09 katastrofalna susza, w wyniku której m.in. padło ponad 600 tys. sztuk bydła.
SANTA FÉ, BUENOS AIRES, KIRCHNER, DŁUGOPIS, LA PLATA, ENCARNACIÓN, PERÓN, SKUPIEWSKI-BELINA, JUJUY, USHUAIA