Reklama

KARPATY

rum. Carpaţii, węg. Kárpátok

Reklama

góry w środk. , na terytorium: Czech, Słowacji, Polski, Ukrainy, Rumunii i Węgier; płn.-wsch. przedłużenie Alp (oddzielone Kotliną Wiedeńską); ciągną się otwartym ku płd. zach. łukiem od przełomu Dunaju pod Bratysławą do Dunaju pod Orszową (przełom Żelaznej Bramy); od Sudetów dzieli je Brama Morawska, a od G. Wschodnioserbskich - obniżenie tektoniczne rz. Timok; dł. ok. 1300 km, szer. 120-300 km; najwyższy szczyt Gerlach w Tatrach - 2655 m. Wyodrębniają się w nich 3 wyraźne człony: K. Zachodnie (po Przełęcz Łupkowską), K. Wschodnie (po Przełęcz Predeal) i K. Południowe, zw. Alpami Transylwańskimi (po dolinę Dunaju z Żelazną Bramą). K. ZACH. dzielą się na K. Zewnętrzne, do których zalicza się: Las Wiedeński, Las Żdanicki, K. Białe, Jaworniki, Beskidy Zach. i Środk., Pogórze Zachodnio- i Środkowobeskidzkie; K. Centralne obejmujące łukowato wygięte ciągi gór: Małe K., Mała Fatra, Tatry, Wielka Fatra, Niżne Tatry - porozdzielane doliną środk. Wagu i obniżeniami: Nitrzańsko-Turczańskim, Orawsko-Podhalańskim (Podhale) i Liptowsko-Spiskim; oraz K. Wewnętrzne, obejmujące: Rudawy Słowackie (i G. Szczawnickie), Kras Słowacko-Węgierski, Cserehát, G. Zempleńskie i G. Słańskie, Średniogórze Płn. oraz obniżenie Ipolsko-Słańskie i Kotlinę Koszycką. K. WSCH.-ZEWNĘTRZNE dzielą się na Beskidy Wsch. i K. Mołdawskie, a K. Wewnętrzne na góry: Marmaroskie, Rodniańskie, Bystrzyckie, Wyhorlat, Gutîi, Kelimeńskie, Harghita i Kotlinę Marmaroską. Do K. PŁD. zalicza się góry: Fogaraskie, Cybińskie, Lotru, Parîng, Godeanu-Retezat; rozdzielone dolinami: Prahovy, Aluty, Jiu; za przełęczą Porta Orientalis i bruzdą tektoniczną Temeszu ciągną się G. Banackie. Po wewn. stronie łuku K. Wsch. i Płd. leży Wyżyna Siedmiogrodzka, oddzielająca K. od masywu Bihoru, od zach. ograniczona ciągiem G. Zachodnich (Apuseni) i Rudaw Siedmiogrodzkich. K. są g. młodymi, sfałdowanymi i wypiętrzonymi (nierównomiernie i nierównocześnie) w kredzie i trzeciorzędzie w orogenezie alpejskiej, ale strefy krystaliczna i wapienno-dolomitowe, charakterystyczne dla Alp, w K. zaznaczone są słabo; bardzo silnie rozwinięta jest strefa fliszowa (K. Zewnętrzne), zbudowana z potężnych serii zlepieńców, piaskowców i łupków z kredy i starszego trzeciorzędu, nasuniętych ku północy. K. Wewnętrzne zbudowane są gł. z wapiennych skał mezozoicznych i skał krystalicznych. Po zewnętrznej stronie K. utworzył się w młodym trzeciorzędzie rów przedgórski (od okolic Wiednia przez Morawy, Kraków - aż do Niziny Wołoskiej) zawierający złoża soli kam., siarki, gipsu, ropy naft. i gazu ziemnego. Od płd. do K. Zach. przylega zapadlisko panońskie (Wielka Niz. Węgierska), wypełnione osadami trzeciorzędu, na jego granicy z K. znajdują się góry pochodzenia wulkanicznego, zbudowane ze skał kenozoicznych (andezyty, dacyty, trachity, bazalty i tufy). Rzeźba K. jest rezultatem wielu czynników, modelujących ten obszar od miocenu (przed ok. 30 mln lat), m.in. zmieniających się warunków klimatycznych (od gorącego, suchego klimatu podzwrotnikowego w neogenie, poprzez kilka okresów zimnych w plejstocenie, do umiarkowanego). W strefie fliszowej, rozbudowanej najszerzej i zajmującej obszary K. Zach. i Wsch., na mało odpornych skałach szybko rozwijały się procesy wietrzenia, denudacji i erozji rzecznej, doprowadzając do powstania form grzbietowych o zaokrąglonych profilach i łagodnych stokach; kulminacje od 600-800 m do 1000-2000 m; w Beskidach Wsch. grzbiety przebiegają równolegle, tworząc charakterystyczny układ rusztowy (klasyczny w Bieszczadach i Gorganach); zewnętrzny, płn. pas to dobrze rozwinięte pogórza, z wierzchowinami wyrównanymi na poziomie ok. 400 m (zatracającymi już charakter górski); dobrze rozwinięte doliny rz. z systemami terasowymi. W partiach zbudowanych ze skał wapiennych rozwijają się zjawiska krasowe (Kras Słowacko- -Węg.). Znaczne wyniesienie (2000-2500 m) i duża odporność skał krystalicznych nadają kilku grupom g. cechy rzeźby alpejskiej (Tatry, K. Płd., G. Rodniańskie); podlegały one w plejstocenie lokalnym zlodowaceniom i posiadają formy rzeźby glacjalnej z graniami, karami i dolinami korytowymi. Położenie K. w głębi Europy w dość znacznym oddaleniu od O. Atlantyckiego, w cieniu Masywu Czeskiego, Alp i G. Dynarskich osłaniającymi przed wiatrami zach., sprawia, że ich klimat zbliża się do kontynentalnego, co najwyraźniej zaznacza się w zamkniętych kotlinach śródgórskich (mała ilość opadów, ciepłe lata, duże amplitudy temp.). Ilość opadów atm. zróżnicowana: od 600 mm rocznie w zamkniętych kotlinach do ponad 1200 mm na wyżej wzniesionych stokach z ekspozycją na deszczonośne wiatry zach.; obfitsze opady w okresie późnowiosennym i letnim (burzowe). Wyraźnie wykształcona piętrowość klimatu, na pogórzu średnia temp. wynosi: w styczniu od -2oC do -4oC, w lipcu od 18oC do 21oC, w miarę wzrostu wysokości następuje obniżanie się temp. (w zimie o 0,3o, a w lecie o 0,7o na 100 m). Pokrywa śnieżna utrzymuje się ponad 3 miesiące w roku, w wyższych partiach może zalegać przez cały rok (choć nie istnieje w K. granica wiecznych śniegów), opady śniegu mogą też występować w lecie. K. stanowią eur. dział wodny między zlewiskami M. Bałtyckiego i M. Czarnego, a ich obszar wchodzi w skład 4 dorzeczy (po 2 do każdego ze zlewisk). Tylko 10% pow. K. (w K. Zach.) należy do zlewiska M. Bałtyckiego - gł. dorzecze Wisły (Raba, Dunajec, Wisłoka, San) i w małym stopniu Odry (Ostrowica); południowe pasma K. Zach. i prawie całe K. Wsch. i Płd. odwadnia Dunaj (Morawa, Wag, Nitra, Hron, Ipola, Cisa, Samosz, Keresz, Marusza, Temesz, Jiu, Aluta, Ardżesz, Jałomica, Seret, Prut); niewielkie płn. obszary K. Wsch. (część Bieszczadów i Gorganów) zasilają Dniestr (Stryj, Świca). Stany wód rz. karpackich ulegają dużym wahaniom (do 5 m), z dwoma wezbraniami, co (gł. w lecie) prowadzi do kastrofalnych powodzi. Jeziora pochodzenia glacjalnego (niewiele), gł. w Tatrach, K. Płd. i G. Rodniańskich. Większość grzbietów i pasm górskich leży zaledwie w zasięgu piętra lasów mieszanych, wznoszących się do 1200 m na płn. i do 1400 m na płd. skłonie gór, oraz lasów świerkowych, sięgających odpowiednio do 1500 m i 1800 m; w kilku grupach gór (m.in. w Tatrach), przy górnej granicy świerczyn - limby i modrzewie eur. Rzadko (Tatry, Niżne T., Mała Fatra, Czarnohora i K. Płd.) pojawia się piętro zarośli subalpejskich (kosodrzewina, w K. Wsch. także olsza zielona) przechodzące w piętro halne (alpejskie), zajęte przez zwarte murawy wysokogórskie. Tylko w Tatrach i K. Płd. wykształcone jest piętro turniowe, o skąpej i luźnej roślinności wysokogórskiej. W piętrze pogórza roślinność podobna do występującej na sąsiednim niżu: lasy liściaste (gł. dębowo-grabowe) oraz mieszane; regiel dolny tworzą buczyny z domieszką jodły lub bory jodłowo-świerkowe (także czysto świerkowe); regiel górny zwarte bory świerkowe. Piętra gosp.: uprawy żyta i pszenicy (do 600 m - w K. pol.); owsa i ziemniaków (do 1000 m); kośnych łąk (do 1400 m) i piętro pasterskie na halach i połoninach. Flora K. posiada szereg gat. endemicznych - gł. w K. Płd.-Wsch., gdzie najsłabsze były zniszczenia polodowcowe. W K. licznie występują jelenie, sarny, dziki, wilki, lisy, kuny, rysie; rzadziej - żbiki, jeszcze rzadziej - niedźwiedzie brunatne; w pasmie kosodrzewiny zachowały się kozice, świstaki i orzeł przedni; charakterystyczny płaz - traszka górska (czyli alpejska). Dla ochrony przyrody utworzono w K. wiele rezerwatów i kilka parków nar. - największe: Tatrzański Park Nar. (po stronie pol. i po słowackiej). Sieć komunikacyjna dobrze rozwinięta, przebiega gł. dolinami rzek: Wagu (gł. arteria komunikacyjna Słowacji), Popradu, Aluty, Jiu, Temeszu; oraz przełęczami: Użocką, Tatarską, Predeal. Najważniejsze ośr. turyst. (gł. w Tatrach): Zakopane, Poprad, Stary Smokowiec; Sinaia, Poiana Braşov; uzdrowiska: Krynica, Pieszczany, Băile Herculane; źródła mineralne.

Powiązane hasła:

BANAT, OSUWISKO, ŚWIDZIŃSKI, MORAWSKA BRAMA, NIŻNE TATRY, SCHNEIDER, DIATOMIT, RUDAWY SŁOWACKIE, RUMUNIA, JURA

Podobne hasła:

  • Karpaty, przyroda Karpat: Karpaty...
  • KARPATY, miejscowość w , powiat...
  • Karpaty, pasmo górskie wśrodk.(...)

Encyklopedia Internautica
Reklama
Reklama
Reklama