po węgiersku Magyaroszág, Republika Węgierska
LUDNOŚĆ. Skład etniczny: 97,8% Węgrów, 143 tys. Cyganów, 31 tys. Niemców, nadto Chorwaci, Słowacy, Słoweńcy, Serbowie, inni (13 uznanych grup etnicznych); ujemny przyrost naturalny, stały spadek liczby mieszkańców; 5 mln Węgrów za granicą, z tego 2 mln w Rumunii, 650 tys. w Słowacji, 200 tys. na Ukrainie; w miastach 62% ludności; gęstość zaludnienia 110 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni - 66 lat, kobiety - 74 lata; wyznania: 64,1% katolicy, 20% wyznawcy kalwinizmu, 5% luteranie, 0,9% żydzi, 0,5% prawosławni, 7% bezwyznaniowi.
USTRÓJ. Republika od 1949 (nowelizacja konstytucji 1989); parlament 1-izbowy (Zgromadzenie Nar.), 386 czł., kadencja 4-letnia; głową państwa prezydent, powoływany przez parlament na 5 lat (możliwy ponowny wybór); prawa wyborcze przysługują także (od 1993) Węgrom zamieszkałym za granicą; kraj dzieli się pod względem adm. na 19 komitatów (megyék) i stolicę.
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. w przeważającej części nizinne, 2/3 terytorium poniżej 200 m; ponad połowę kraju zajmuje rozciągająca się na wsch. od Dunaju Wielka Niz. Węgierska, o charakterze płaskiej stepowej równiny, z żyznymi lessowymi glebami (na wsch.); od płn. Niz. zamyka przedpole Karpat, zw. Średniogórzem Północnowęgierskim (pasma G. Tokajskich, Bukowych, Mátra z najw. szczytem W. Kékes 1015 m, Börzsöny); na zach. od Dunaju zróżnicowana rzeźba terenu: idąc od płn. najpierw Mała Niz. Węgierska, poniżej Średniogórze Zadunajskie (pasma Lasu Bakońskiego, Vértes, Gerecse, Pilis - wys. do 757 m); dalej na płd. zapadlisko tektoniczne wypełnione częściowo wodami jez. Balaton i Kraj Zadunajski - urodzajna pagórkowata nizina przechodząca w stare zrębowe góry Mecsek (wys. do 682 m); wzdłuż granicy z Austrią i Chorwacją przedgórza Alp: G. Soprońskie i Köszeg (wys. do 883 m). Klimat umiarkowany ciepły, o cechach kontynentalnych; średnia temp. stycznia od -1 do -3C, lipca 20-23C; średni roczny opad od 500-600 mm na Niz. Węgierskiej, do 800-900 mm w pasmach Średniogórza Zadunajskiego i Północnowęgierskiego; gł. rzeka Dunaj (w granicach W. 420 km), który płynie z płn. na płd., rozdzieląc oba Średniogórza i wyznaczając granice zach. Wielkiej Niz. Węgierskiej; gł. dopływy: Cisa (z dopływami Keresz i Marusza), Drawa, Raba; w dorzeczu Cisy kanały nawadniające: Gł. Kanał Wsch., Gł. Kanał Zach. i Kanał Balaton-Dunaj; jeziora nieliczne, obok Balatonu (596 km2), Velence, Fehér, Nezyderskie (należące częściowo do Austrii); liczne źródła mineralne, zwł. w pasmach Średniogórzy i nad Balatonem. Roślinność pierwotna (lasostepy i dąbrowy), przekształcona w stepy zw. pusztą (dawniej pastwiska, ob. uprawy rolne); tylko w górach resztki lasów bukowych, dębowych i dębowo-grabowych; gleby żyzne, ok. 30% pow. kraju zajmują czarnoziemy stepowe wytworzone na lessach, nadto gleby brunatne, płowe i mady; zwierząt żyjących w warunkach naturalnych niewiele (jelenie, dziki, kilka gat. ptaków); resztka stepów pierwotnych chroniona (park nar. puszta Hortobágy, pow. 12 tys. ha).
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-rolniczy, o b. wysokim udziale turystyki w tworzeniu produktu krajowego brutto; gospodarka w trakcie przekształceń systemowych, znaczący dopływ kapitału zagr.; bogactwa mineralne różnorodne, ale złoża mało zasobne, gł. znaczenie ma wydobycie boksytów (w systemie odkrywkowym); nadto niewielka eksploatacja rud żelaza, miedzi, cynku, ołowiu, manganu, uranu, węgla kam. i brun., ropy naft., gazu ziemnego, pirytów, chalkopirytów, kaolinu, gipsu; elektrownia jądrowa w Paks (pokrywa 25% krajowego zapotrzebowania na energię); rozwinięte hutnictwo aluminium (z udziałem amer. koncernu Alcoa) i żelaza, rozwinięty przem. maszynowy (obrabiarki, maszyny rolnicze), środków transportu (nowe fabryki samochodów osobowych General Motors i Forda, autobusy, samochody ciężarowe, lokomotywy spalinowe i wagony kol., statki rzeczne), elektrotechniczny i elektroniczny (silniki elektryczne, sprzęt oświetleniowy, telekomunikacyjny i gospodarstwa domowego, udział m.in. Siemensa, Philipsa i General Electric), chem. (nawozy sztuczne, tworzywa, m.in. Henkel), włókienniczy, cementowy, porcelanowo-fajansowy, poligraficzny, obuwniczy, spoż. (zwł. winiarski, cukrowniczy, olejarski, mięsny, tytoniowy, przetwórstwa owoców i warzyw). Wysoko rozwinięte rolnictwo, najwyższy w Europie odsetek gruntów ornych (51%); łąki i pastwiska 12,5%, sady 2,5%; wysoki poziom umaszynowienia i chemizacji; uprawa pszenicy, kukurydzy, jęczmienia, buraków cukrowych, słonecznika, ziemniaków, roślin pastewnych, konopi, tytoniu; rozwinięte warzywnictwo (papryka, pomidory, cebula), sadownictwo (morele, brzoskwinie, jabłonie, śliwy), uprawa winorośli (zajmuje ponad 4% pow. gruntów ornych); hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, drobiu; pszczelarstwo; spora i nowoczesna baza hotelowa, znane kąpieliska nad Balatonem (Siófok, Balatonfüred, Tihany), msc. wypoczynkowe i stare miasta (Lillafüred, Debreczyn, Eger, Esztergom, Sopron, Veszprém); na czele instytucji naukowych Akad. Nauk w Budapeszcie (zał. 1825), będąca zarazem korporacją uczonych, 62 inst. naukowe, 7 uniw. (najstarszy w Peczu, zał. 1367, wznowiony 1922, i w Budapeszcie, zał. 1635), 2 politechniki (starsza, zał. 1770 w Miszkolcu), 6 uczelni artystycznych, kilkanaście innych szkół wyższych. Sieć komunikacji kol. i drogowej w układzie promienistym, z centrum w Budapeszcie, dobrze rozwinięta, podobnie żegluga śródlądowa na Dunaju (gł. porty: Budapeszt, Györ, Komárom, Baja, Mohacz), Cisie (Szeged, Csongrád, Szolnok, Tokaj), Kereszu, Sajó, Maruszy; rolę tranzytowych portów morskich dla W. pełnią: Triest (Włochy), Rijeka (Chorwacja), Gałacz i Braiła (Rumunia); naftociągi z Rosji i Rijeki (port dowozowy ropy naft.) i kilka wewn.; międzynar. porty lotnicze: Budapeszt, Miszkolc, Pecz, Segedyn, Debreczyn.
HISTORIA. Ziemie zaludnione pod koniec epoki brązu (1000-700 p.n.e.) przez plemiona iliryjskie i trackie, następnie celtyckie, od I w. p.n.e. rzymska prowincja Panonia; po upadku cesarstwa rzym. przejściowo zajęte m.in. przez Gepidów, Hunów, Longobardów, Słowian, Awarów, Franków i Bułgarów; w VIII w. część państwa wielkomorawskiego; pod koniec IX w. napływ plemion ugrofińskich zw. Madziarami, którzy 906 pod wodzą Arpada położyli kres istnieniu państwa wielkomorawskiego, a następnie podjęli łupieżcze wyprawy na Bizancjum, płd. Niemcy, Francję i Włochy; ekspansję zakończyła porażka doznana pod Augsburgiem z rąk Ottona I; na przełomie X i XI w. władcy z rodu Arpadów: Gejza i Stefan I Święty zjednoczyli luźne dotąd księstwa Madziarów, w obawie przed cesarstwem niem. Gejza przyjął chrześcijaństwo, a Stefan uzyskał własne arcybiskupstwa w Esztergom i Kalocsy oraz koronę królewską (1001); w XI w. nastąpiło przyłączenie Siedmiogrodu, w XII Chorwacji i Dalmacji; 1241 ziemie W. spustoszyli Mongołowie; 1301 wygasła dynastia Arpadów, 1308 tron przejęli Andegawenowie; 1370-1382 za panowania Ludwika I Wielkiego (zw. u nas Węgierskim) unia personalna z Polską, rozkwit państwa, podporządkowanie Bośni i Serbii, przejściowo także Rusi Halickiej; jego następca Zygmunt Luksemburski zaangażowany w wojny husyckie i sprawy niemieckie osłabił państwo; 1440 odnowiono unię z Polską (z myślą o powstrzymaniu w ten sposób nasilających się najazdów tureckich), królem został Władysław III Warneńczyk, a po jego śmierci jako regent Jan Hunyady, zwycięzca nad Turkami pod Belgradem (1456); jego syn Maciej Korwin 1458 wybrany królem podjął próbę wzmocnienia państwa; 1490 władzę objęła ponownie dynastia Jagiellonów, 1526 Habsburgów, przy czym część szlachty opowiedziała się za Janem Zápolyą, wojewodą siedmiogrodzkim, co doprowadziło do podziału kraju, część zach. pozostała przy Habsburgach, ze stol. w Preszburgu (ob. Bratysława), przy Zápolyi trwało Księstwo Siedmiogrodzkie, natomiast od 1541 Wielka Niz. Węg. wskutek przegranej wojny Habsburgów z Turkami znalazła się pod panowaniem tur. (łącznie z Budą); ten stan podziału na trzy części utrzymał się do 1699; pogłębiła go w XVI w. reformacja, w której Siedmiogród opowiedział się za kalwinizmem, co spotkało się ze strony Austrii (w ramach kontrreformacji) z próbą narzucenia we własnej części W. rządów absolutystycznych; w odpowiedzi wybuchło 1678 powstanie kuruców popierane przez Turcję, które 1683 doprowadziło do wojny austr.-tur.; dzięki pomocy Polski (Sobieski pod Wiedniem) i Ligi Świętej Austria uzyskała na mocy pokoju w Karłowicach (1699) władzę nad całymi W. łącznie z Siedmiogrodem, Słowenią i Chorwacją; 1703 wybuchło ogólnonar. powstanie pod wodzą Franciszka II Rakoczego, stłumione 1711, w trakcie którego m.in. ogłoszono detronizację Habsburgów; próby przywrócenia przez Austrię rządów absolutnych nie powiodły się, wojny z rewolucyjną Francją i Napoleonem osłabiły ostatecznie państwo Habsburgów; na wieść o wybuchu rewolucji w Paryżu 1848, proklamowano niepodległość, władzę objął rząd nar. L. Batthyányego (ponownie zdetronizowano Habsburgów), zastąpiony po rozpoczęciu interwencji austr. przez Komitet Obrony Nar. z L. Kossuthem na czele; na pomoc pospieszyli ochotnicy z całej Europy, m.in. J. Bem, który dowodził siłami Siedmiogrodu; kres sukcesom powstańców położyła interwencja Rosji (1849), wprowadzono terror; klęska Austrii w wojnie z Prusami pod Sadovą (1866) utorowała drogę porozumieniu z ugodowym stronnictwem węg. F. Déaka, w wyniku czego 1868 powstała monarchia austro-węgierska, W. uzyskały całkowitą niezależność w kwestiach wewn., oraz zwierzchność nad Chorwacją (której natychmiast przyznano całkowitą autonomię), Słowenią i Siedmiogrodem; rządy liberałów (do 1905) przyniosły rozwój rolnictwa i przemysłu, powiększenie areału ziem uprawnych przez rozbudowę systemu nawadniania, równocześnie narosły konflikty etniczne wywołane próbami przymusowej madziaryzacji ludności słowiańskiej; po I woj. świat. i rozpadzie Austro-Węgier 1918 proklamowano republikę węgierską; załamanie struktur państwowych sprawiło, że prezydent M. Károlyi oddał władzę socjaldemokratom i komunistom pod przewodem B. Kuna; proklamowana 21 III 1919 Węgierska Republika Rad upadła jednak po wkroczeniu do Budapesztu wojsk rum. i czeskich; 1920 przywrócono monarchię konstytucyjną, regentem został adm. M. Horthy, w tymże roku zmuszony do podpisania traktatu z Trianon, na mocy którego W. utraciły ponad 70% dotychczasowego obszaru (m.in. Słowację, Ruś Zakarpacką, Siedmiogród, Banat, Chorwację), a 30% Węgrów znalazło się poza granicami państwa; dążąc do rewizji traktatu z Trianon W. znalazły się w latach 30. po stronie państw Osi, przy poparciu których 1938 odzyskały płd. część Słowacji i zach. część Rusi Podkarpackiej, 1939 pozostałą część Rusi i przystąpiły do paktu antykominternowskiego; po wybuchu wojny W. starały się zachować neutralność (nie zgodziły się m.in. na przemarsz wojsk niem. przez swoje terytorium; przyjęły uchodźców z Polski), niemniej jednak uaktywniły się także siły profaszystowskie (strzałokrzyżowcy); 1940 W. zażądały od Rumunii zwrotu Siedmiogrodu, uzyskując od Włoch i Niemiec pozytywną decyzję w drugim arbitrażu wiedeńskim; 1941 wzięły udział w inwazji na Jugosławię (sprzeciwiający się premier Teleki popełnił samobójstwo), następnie na ZSRR i wypowiedziały wojnę państwom alianckim; 1943 rząd M. Kállaya rozpoczął tajne pertraktacje w sprawie wycofania W. z wojny, co spowodowało 19 III 1944 formalne zajęcie W. przez Niemców; IX-X 1944 część W. zajęła Armia Czerwona, po czym Horthy ogłosił formalne wycofanie W. z wojny (za co został internowany przez Niemców, a premierem został wódz strzałokrzyżowców F. Szálasi); na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną powołano lewicowy rząd B. Dálnoki Miklósa, który wypowiedział wojnę Niemcom; do IV 1945 wyzwolono od Niemców pozostałą część W.; 1946 proklamowano Republikę Węgierską w granicach ustalonych traktatem z Trianon; 1948-49 władzę objęła partia komunistyczna pn. Węg. Partia Pracujących (WPP) z M. Rákosim na czele, przeprowadzono nacjonalizację przemysłu i kolektywizację rolnictwa, nastąpiła fala represji (m.in. procesy J. Mindszentyego, L. Rajka); zbrodnie lat stalinowskich doprowadziły 1956 do wydarzeń węgierskich; w ich trakcie partia komunistyczna zmieniła nazwę na Węg. Socjalistyczna Partia Robotnicza, I sekretarzem został J. Kádár, który podjął próbę zmodernizowania nakazowo-rozdzielczej gospodarki W.; nawiązano bliskie więzi kooperacyjne z przedsiębiorstwami zagr., zdecentralizowano zarządzanie, poprawiło się zaopatrzenie, poszerzono sektor prywatny; w 2. poł. lat 80. na fali przemian w ZSRR pojawiło się opozycyjne Węg. Forum Demokratyczne postulujące zmiany ustrojowe, a w ślad za nim Związek Młodych Demokratów, Związek Wolnych Demokratów, uaktywniły się Niezależna Partia Drobnych Rolników, Węg. Partia Socjaldemokratyczna; 1988 ustąpił Kádár; 1989 doszło do rozmów "trójkątnego stołu" (z udziałem opozycji), 1990 do pierwszych wolnych wyborów, w których zwyciężyła koalicja centroprawicowa z Węg. Forum Demokratycznym na czele, dokonano zmian w konstytucji (m.in. z nazwy kraju usunięto przymiotnik "ludowa"), wprowadzono pluralizm polityczny; prezydentem wybrano Arpáda Göncza, działacza opozycji demokratycznej, współzał. Związku Wolnych Demokratów (1995 reelekcja); 1990 W. wraz z Czechosłowacją i Polską utworzyły tzw. Trójkąt Wyszehradzki (po rozpadzie Czechosłowacji na Czechy i Słowację zw. Grupą Wyszehradzką), by skuteczniej zabiegać o przyjęcie do NATO i Unii Europejskiej; 1997 W. zostały przyjęte do NATO (wraz z Polską i Czechami); w końcu lat 90. wystąpiły napięcia w stosunkach ze Słowacją i Rumunią na tle praw mniejszości węg. (po I woj. świat. poza granicami Węgier pozostała 1/3 ludności); 2001 W. przyjęły ustawę o pomocy dla Węgrów żyjących za granicą (tzw. Kartę Węgra), przyznającą etnicznym Węgrom - obywatelom innych państw (gł. Słowacji i Rumunii) m.in. prawo do sezonowej pracy na Węgrzech z ubezpieczeniem zdrowotnym i emerytalnym, bezpłatnych studiów, pomocy dla rodziców posyłających dzieci do szkół węgierskojęzycznych, dotacje dla rodzin z dwójką dzieci itp.; pociągnęło to za sobą wzrost napięcia w stosunkach z obu krajami; od 2000 prezydentem Ferenc Madl (bezpartyjny); w wyborach parlamentarnych IV 2002 rządząca konserwatywna prawicowa Węg. Partia Obywatelska (Fidesz) Victora Orbana mimo sukcesów gosp. doznała porażki; zwyciężyła Węgierska Partia Socjalistyczna w koalicji z liberalnym Związkiem Wolnych Demokratów; premierem został Peter Medgyessy; 2003 rząd Węgier zawarł kompromisowe porozumienie z Rumunią i Słowacją regulujące zasady stosowania Karty Węgra w obu krajach; 2004 zmiana na stanowisku premiera rządu koalicyjnego, wskutek sporu o sposób zahamowania deficytu budżetowego kraju (P. Medgyessyego, zastąpił Ferenc Gyurcsány); 1 V 2004 (razem z Polską) W. zostały członkiem Unii Europejskiej; VII 2005 na stanowisko prezydenta został powołany przez parlament Lászó Sólyom (b. przew. Trybunału Konstytucyjnego); IV 2006 rządząca lewicowa partia Związek Wolnych Demokratów wygrała w II turze wyborów parlamentarnych (zdobyła 210 z 386 miejsc), premierem został Ferenc Gyurcsany. III 2009 Gyurcsany podał się do dymisji, by uniemożliwić przedterminowe wybory, które prawdopodobnie wygrałaby opozycja - nowym szefem rządu Gordon Bajnai. Wybory 2010 zdecydowanie wygrał prawicowy FIDESZ, premierem ponownie V. Orban. Prezydentem parlament wybrał Pala Schmitta, byłego szermierza, dwukrotnego złotego medaliste olimpijskiego, który jednak po 2 latach (w 2012)podał się do dymisji, gdy ujawniono, że jego praca doktorska w 90 proc. była plagiatem.
BUKOWE GÓRY, BATTHYANY Lajós, SIERAKOWSKI, HAJDUK, ZŁOTA BULLA, DEÁK Ferenc, EUROPEJSKA WSPÓLNOTA GOSPODARCZA, ESZTERGOM, ARAD, MADZIARZY