LUDNOŚĆ. Narodowości: 64,9% Tadżycy, 25% Uzbecy, 3,5% Rosjanie (od uzyskania niepodległości trwa ruch emigracyjny, który objął ok. 0,5 mln Rosjan), 1,4% Tatarzy, 1,3% Kirgizi, nadto Turkmeni, Kazachowie, Niemcy, Ukraińcy; w miastach 31% ludności; gęstość zaludnienia 46,8 osób/km2; wysoki (ponad 30‰) przyrost naturalny; przeciętna dł. życia: mężczyźni – 67 lat, kobiety – 72 lata; dominująca religia – islam sunnicki, nadto mniejszości wyznaniowe szyitów i izmaelitów.
USTRÓJ. Republika prezydencka, czł. WNP; na podstawie konstytucji z 1994 (modyfikowanej 1999), głowa państwa wybierana w wyborach powszechnych na 7 lat, wyposażona w szerokie uprawnienia (m.in. powołuje i odwołuje premiera i rząd); parlament dwuizbowy (Zgromadzenie Najwyższe), złożony z izby wyższej (Zgromadzenie Nar.), 35 czł., w tym 25 wybieranych przez zgromadzenia regionalne i 8 mianowanych przez prezydenta oraz izby niższej (Zgromadzenie Reprezentantów), 63 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat; kraj dzieli się na 3 obwody, 45 rejonów i 19 miast; w części wsch. (połowa obszaru) dążąca do niepodległości autonomiczna prowincja Gornobadachszańska.
WARUNKI NATURALNE. Terytorium górzyste (ponad 50% pow. kraju znajduje się powyżej 3000 m, zaledwie 7% pow. poniżej 1000 m); w części wsch. biegnące równoleżnikowo pasma górskie Pamiru (m.in. G. Zaałajskie, G. Północnoaliczurskie, G. Piotra I), z najw. szczytem T. – Pik Komunizma (7495 m); w części płn.-zach. G. Turkiestańskie, G. Zerawszańskie, G. Hisarskie, G. Ałajskie i skrawek Kotliny Fergańskiej; w części płd.-zach., najgęściej zaludnionej, biegnące południkowo pasma górskie Babatag, Ak-tau, Kara-tau, G. Wachszańskie, obniżające się ku płd. i oddzielone od siebie szerokimi dolinami rzek biegnącymi na płd. w kierunku doliny Amu-darii. Klimat w partiach wysokich górski suchy, w dolinach na płd. – podzwrotnikowy, w Kotlinie Fergańskiej chłodniejszy; wyraźne piętra klimatyczne; silne nasłonecznienie, spore amplitudy temp.; średnia temp. stycznia w dolinach (do 500 m): -1,5C, lipca 28–30C; w wyższych partiach chłodniej, np. w Garnie (1320 m) średnia temp. stycznia wynosi -4,6C, lipca 23,9C; w Murgabie (3640 m) w styczniu -19,6C, w lipcu 13C; w zimie temp. może dochodzić do -45C; w związku z urozmaiconą rzeźbą terenu opady bardzo nierówne, 60–80 mm w dolinach wsch. Pamiru, 150–300 mm w dolinach na płd. kraju, w wyższych partiach na płd.-zach. stokach gór 1200–2000 mm; granica wiecznego śniegu na wys. 3600 m na zach. i 4400 m na wsch.; liczne lodowce, m.in. Fedczenki (jeden z najw. w świecie), Zerawszański. Rzeki bystre, górskie, wykorzystywane do celów energetycznych, najw. Zerawszan, Amu-daria (jedyna żeglowna), Wachsz, Piandż (graniczna z Afganistanem), Kafirnigan, Surchan-daria, Syr-daria; kilka jezior pochodzenia tektonicznego, najw. Kara-kul położone w Pamirze na wys. 3914 m; na przedgórzach i w kotlinach miejscami pustynie lub półpustynie; w górach na zach. i płn. dominują (do wys. 2000 m) stepy, powyżej łąki wysokogórskie; w części środk. i płd. w dolinach lasy liściaste (łącznie zajmują 4,5% pow. kraju) z licznymi gat. dzikich drzew owocowych; kilka rezerwatów przyrody, m.in. Tigrowa Bałka (w dolinie Wachszu), Ramit (w G. Hisarskich).
GOSPODARKA. Kraj słabo rozwinięty, przeżywający dodatkowe trudności gospodarcze spowodowane trwającą od 1992 wojną domową; podstawą gospodarki rolnictwo, które zatrudnia 43% ludności czynnej zawodowo; użytki rolne zajmują 7% pow. kraju, z czego 60% jest sztucznie nawadniane; uprawa bawełny na skalę przem., nadto pszenicy, jęczmienia, kukurydzy, prosa, owsa, rozwinięte sadownictwo zwł. moreli, jabłoni, gruszy, brzoskwini, wiśni, czereśni, śliwy, winorośli; warzywnictwo (melony, kawony); hodowla owiec, kóz, bydła, jedwabników (spore tradycje), we wsch. Pamirze – jaków; niewielkie wydobycie złota i srebra (b. bogate złoża), boksytów, rud uranu, żelaza, ołowiu, cyny, węgla kam., marmurów; nieekspolatowane złoża ropy naft. i gazu ziemnego zalegające głęboko; przem. lekki (zwł. odzieżowy, bawełniany, jedwabniczy, produkcja dywanów) dostarcza blisko 50% wartości eksportu; nadto hutnictwo aluminium, przem. maszynowy, chem., spoż., mat. budowlanych; gospodarka w trakcie nieśmiałych prób prywatyzacji; rzadka sieć komunikacyjna, zaledwie 890 km linii kolejowych i 13,4 tys. km dróg kołowych; 4 szkoły wyższe i uniw. w Duszanbe.
HISTORIA. Ziemie dzisiejszego T. zamieszkane były już w okresie neolitu; w I tysiącleciu p.n.e. wchodziły w skład staroż. państw Baktrii i Sogdiany, VI–IV w. p.n.e. opanowane przez Persów, następnie podbite przez Aleksandra Wielkiego i podporządkowane Grekom, I–IV w. zajęte przez Kuszanów, 552–740 przez Sasanidów i kaganat turecki, następnie przez Arabów, od X w. ponownie podporządkowane Turkom, w XIII w. przyłączone do imperium Czyngis-chana, następnie podbite przez Timura, od początku XVI w. prowincja chanatów uzbeckich; w 2. połowie XIX w. T. podzielił losy całej Azji środk. podbitej przez Rosję i został 1867 włączony do Turkiestańskiego Generalnego Gubernatorstwa (niewielka część pozostała w chanacie bucharskim uzależnionym od Rosji); ziemie na płd. od Amu-darii 1895 przypadły Persji; powstanie niepodległościowe 1916 zakończyło się niepowodzeniem, po rewolucji październikowej na terenach dawnego gubernatorstwa utworzono Turkiestańską ASRR; 1924 ziemie tadżyckie przeniesiono do Uzbeckiej SRR, tworząc w jej ramach Tadżycką ASRR, do której 1925 wcielono autonomiczny obwód Górnego Badachszanu (Pamir); 1929 ustanowiono samodzielną Tadżycką SRR (pozbawiając ją Buchary i Samarkandy na rzecz Uzbekistanu), która do 1989 dzieliła losy polityczne ZSRR. W rezultacie pierestrojki nastąpiło w T. odrodzenie ruchów rel. i pojawiły się napięcia na tle etnicznym; 1990 wprowadzono stan wyjątkowy w Duszanbe, IX 1991 proklamowano niepodległość, pierwszym prezydentem został lider komunistów, R. Nabijew; XII 1991 T. przystąpił do WNP; V 1992 walki w Duszanbe między zwolennikami komunistów ciążącymi ku Rosji, a siłami dążącymi do niezależności (z ugrupowaniami muzułmańskimi na czele) przerodziły się w wojnę domową; wezwane na pomoc przez komunistów wojska ros. (ok. 25 tys. żołnierzy) stłumiły opór, opozycję zdelegalizowano, jej przedstawicieli torturowano i mordowano; walki trwały do 1997 i pochłonęły ok. 100 tys. ofiar; spod kontroli wymknęła się jednak autonomiczna prowincja Gornobadachszańska (67 tys. km2) zamieszkana przez lud Pamirów wyznający islam (zwolennicy szyickiej sekty izmailitów), która wspomagana przez afgańskich mudżahedinów i pakistańskich fundamentalistów dąży do niepodległości; ok. 1,5 mln mieszk. udało się na emigrację; toczone w Moskwie i Teheranie rokowania pokojowe pod egidą ONZ zakończyły się niepowodzeniem; położona wysoko, w trudno dostępnych górach, prowincja pozostaje poza kontrolą rządu; w rezultacie wojny katastrofalnie pogorszył się stan gospodarki (zniszczenia dróg, rurociągów, linii energetycznych, wysoka inflacja, spadek produkcji o połowę); ok 1/2 mln Tadżyków uciekło do Afganistanu i Uzbekistanu; natychmiast po wojnie T. doświadczyła 3-letnia klęska suszy, a w konsekwencji głód i rosnąca zachorowalność (gruźlica, tyfus, czerwonka); nastąpił także znaczny rozwój upraw maku i konopi indyjskich (na zlecenie karteli narkotykowych); administracja państwowa poza stolicą praktycznie przestała istnieć; formalnie rządy pozostają nadal w rękach dawnych komunistów, głową państwa od 1994 ich lider, Enomali Rachmonow (1999 i 2003 reelekcja), rzecznik bliskiej współpracy z Rosją i zacieśniania więzów gosp. z WNP.
PAMIR, TADŻYCY, ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH, WACHSZ, AŁAJSKIE GÓRY, HISARSKIE GÓRY, BABAR, AMU-DARIA, DUSZANBE, ZERAWSZAŃSKIE GÓRY- Tadżykistan, (Republika Tadżykistanu)...
- REWOLUCJI PIK, najwyższy szczyt w G.(...)
- LENINABAD, miasto w Tadżykistanie,...