Eesti Vabariik, Republika Estońska
Państwo w płn.-wsch. Europie, nad zatokami Fińską i RyskąM. Bałtyckiego; graniczy z Federacją Rosyjską i Łotwą; powierzchnia 45 227 km2 wraz z 1520 wyspami, zajmującymi blisko 10% terytorium (najw.: Sarema dawn. Ozylia, Hiuma, Muhu); 1,2 mln mieszk. (2004); stolica Tallin (dawn. Reval), 372 tys. mieszk.; gł. miasta: Tartu (dawn. Dorpat), Narwa, Kohtla-Järve, Pärnu (Parnawa); j. urzędowy estoński, nadto w użyciu rosyjski; jednostka monetarna: euro (do końca 2010: 1 korona estońska = 100 senti); PKB na 1 mieszk. 11 000 dol. (2002).
WARUNKI NATURALNE. Ukształtowanie pow. nizinne, polodowcowa rzeźba terenu; liczne ozy, drumliny, jeziora polodowcowe, bagna i torfowiska; na płd. i płd.-wsch. wysoczyzny morenowe do wys. 318 m (Haanja, Otepää, Sakala); wybrzeże silnie rozczłonkowane. Klimat umiarkowany, chłodny, o silnych wpływach morskich; średnia temp. stycznia –3 do –7°C, lipca 16–17°C; roczna suma opadów 600-700 mm; gęsta sieć rzek, największe: Parnawa, Narwa, Ema, Kasari; ponad 1000 jezior, najw. Pejpus (2670 km2) graniczne z Rosją, Pskowskie, Wôrt; po ok. 20% pow. zajmują lasy i torfowiska; 0,8% pow. chronionej, Park Nar. Lahemaa (wodospady, głazy narzutowe), rezerwat biosfery nad zat. Matsalu.
LUDNOŚĆ składa się w 65% z Estończyków, 28% z Rosjan, w pozostałej części z Ukraińców (2,6%), Białorusinów (1,5%), Finów, Łotyszów, Niemców, Tatarów, Polaków, Litwinów; 30 tys. Estończyków żyje w b. ZSRR; wyznania: 75% protestantów, gł. luteranów, nadto prawosławni, baptyści; w miastach zamieszkuje 71% ludności; wsie mocno rozproszone, częste osady samotnicze; gęstość zaludnienia 27 osób/km2; przeciętna dł. życia: mężczyźni 65 lat, kobiety 75 lat; ujemny przyrost naturalny.
USTRÓJ. Republika od 1991; konstytucja z 1992; władza ustawodawcza w rękach 1-izbowego parlamentu zw. Zgromadzeniem Państwowym (Riigikogu), 101 deputowanych, kadencja 5-letnia; głowa państwa wybierana przez parlament na 5 lat; prawa wyborcze Rosjan ograniczone do biernych (przedmiot sporów z Federacją Ros., krytyka ze strony KBWE i Rady Europy); podział adm. na 15 regionów (Maakond) i 6 okręgów miejskich.
GOSPODARKA. Kraj przemysłowo-rolniczy; wydobycie łupków bitumicznych, fosforytów, torfu; rozwinięty przem. maszynowy, elektrotechniczny, chemiczny (nawozy), precyzyjny, włókienniczy, celulozowo-papierniczy, drzewny, rybny; zatrudnienie: w przemyśle 37%, w usługach 35%, w rolnictwie 18%; intensywna hodowla bydła mlecznego, trzody chlewnej i drobiu; uprawa roślin pastewnych, zbóż, ziemniaków, lnu, warzyw; kraj o ustabilizowanej, wymienialnej walucie (od 1992), dzięki odzyskaniu rezerw złota zdeponowanych w bankach zach. przed inwazją ZSRR 1940; gł. kierunki eksportu: Finlandia, Szwecja;
Najw. instytucją nauk. Estońska Akad. Nauk, zał. 1938; 2 uniw., kilka innych szkół wyższych; ok. 2,5 mln turystów rocznie; sieć drogowa dobrze rozwinięta; dwa gazociągi; gł. port mor. i lotn. Tallin; po okresie przejściowej zapaści gospodarczej związanej z rozluźnieniem więzi gosp. z Rosją kraj szybko się modernizujący, przy wydatnej pomocy państw skandynawskich, oceniany w roku 2000 jako jeden z najlepiej przygotowanych do przystąpienia do Unii Europejskiej (zmodernizowany system bankowy, podatkowy, szybki postęp prywatyzacji i znaczny napływ kapitału zagr.), o co E. zabiegała od uzyskania niepodległości; wzrost gosp. na poziomie 5% (2000 aż 6,9%).
HISTORIA. W staroż. terytorium zaludnione przez ugrofińskie plemiona Estów, wspomniane przez Tacyta pn. Fenni; położenie na szlaku łączącym Skandynawię z Rusią sprawiło, że stanowiło ono przedmiot zainteresowania wikingów, Niemców, Szwedów, Bałtów, Słowian, w XII w. przyłączone przez Jarosława Mądrego do państwa staroruskiego, a po jego upadku podporządkowane Nowogrodowi , przy równoczesnym stałym naporze niem. ze strony zakonu kawalerów mieczowych, Krzyżaków, biskupów Łotwy; w pocz. XIII w. kraj zajęty przez Duńczyków (założycieli Revala), którzy 1346 ustąpili, po czym E. znalazła się pod panowaniem biskupów Dorpatu, Ozylii, Krzyżaków; cały obszar zaczęto wówczas określać mianem Inflant; handel przejęli kupcy Hanzy, ziemie orne wykupili baronowie niemieccy; po sekularyzacji Krzyżaków inflanckich (1561) E. została podzielona między Szwecję, Danię, Rosję i Polskę (Kurlandia jako lenno);
1629-45 Szwedzi zajęli cały obszar E., co przyczyniło się do rozpowszechnienia luteranizmu; z inicjatywy pastorów luterańskich powstał 1632 w Dorpacie (ob. Tartu) uniwersytet; był to okres pomyślnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego, a także ekspansji ekonomicznej napływowego elementu niemieckiego; w wyniku wojny północnej 1700-21 E. znalazła się w rękach Rosji, która zniosła reformy szwedzkie i utrzymywała władzę podsycając napięcia między ludnością estońską, a żywiołem niemieckim; 1816 Aleksander I zniósł poddaństwo chłopów; pod koniec XIX w. starania o uzyskanie suwerennego bytu narodowego, przy równoczesnym nasileniu rusyfikacji (m.in. wprowadzenie j. rosyjskiego jako urzędowego); II 1918 zajęta przez Niemców, XI 1918 przez bolszewików, którzy 1919 uznali prawo do niepodległości E.; 1920 uformowała się republika Estonii;
1934 przewrót o charakterze faszystowskim (przywódca K. Pätsu, jednen z bohaterów walk o niepodległość); 1940 na mocy traktatu Ribbentrop-Mołotow ZSRR dokonał aneksji E. (wraz z Litwą i Łotwą), wcielając ją do ZSRR jako republikę związkową; 1941–44 w rękach Niemiec; następnie ponownie w ZSRR (deportacje ludności w głąb Rosji pod zarzutem kolaboracji z Niemcami, przymusowa kolektywizacja, z czasem rosnące osadnictwo ros.); pod koniec lat 80. w następstwie E. stała się liderem zmian statusu krajów bałtyckich; 1988 powstanie partii polit. postulujących uniezależnienie się od Rosji, poparte przez Radę Najwyższą ESRR, która również opowiedziała się za niepodległością;
1991 referendum w tej kwestii (78% głosów "za"); VIII 1991 formalne proklamowanie niepodległości E. (uznanej najpierw przez państwa Zachodu, IX 1991 również przez ZSRR; VI 1992 na mocy konstytucji E. stała się republiką parlamentarną, prezydentem Lennart Meri (reelekcja 1996); w latach 90. stopniowe rozwiązywanie sporów z Federacją Ros. o wycofanie wojsk ros. (wyprowadzono je w 1994), o zamknięcie ros. doświadczalnych reaktorów atomowych, o prawa obywatelskie mniejszości ros. w E. (restrykcje zliberalizowano 1998), o ziemie na wsch. od rz. Narwas, przyznane E. w traktacie pokojowym z 1920; gospodarka w trakcie szybkiej prywatyzacji i modernizacji; reorientacja eksportu (1991 aż 95% szło na rynek ros.;
2001 tylko 10%, a 75% do krajów UE); starania o przyjęcie do NATO i Unii Europejskiej; 2001 wybór na stanowisko prezydenta Arnolda Rüütela (pierwszego przew. parlamentu estońskiego po odzyskaniu niepodległości); w referendum akcesyjnym IX 2003 wzięło udział 63% uprawnionych; wbrew przewidywaniom większość była "za" przystąpieniem do UE (67% głosujących, przeciw 33%); Estonia uważana jest za jedno z najlepiej przygotowanych państw do integracji;
1 V 2004 przyjęta do Unii Europejskiej; przeniesienie pomnika Brązowego Żołnierza (upamiętniającego czerwonoarmistów) na cmentarz wojskowy w Tallinie doprowadziło do zamieszek mniejszości rosyjskiej w stolicy i gwałtownego pogorszenia stosunków z Rosją (ros. organizacje nacjonalistyczne oblegały ambasadę Estonii w Moskwie, nawoływano do bojkotu towarów estońskich w Rosji; kolej rosyjska wstrzymała eksport surowców energetycznych do Estonii). 2011 wprowadziła euro jako walutę. Od 9 X 2006 prezydentem Toomas Hendrik Ilves.
ESTOWIE, KAROL IX SUDERMAŃSKI, KOHTLA-JÄRVE, RÜÜTEL, EUROPEJSKIE STOWARZYSZENIE WOLNEGO HANDLU, NYSZTADZKI POKÓJ, ESTOŃCZYCY, KALLAS, DORPAT, UNT